Social Inequality and Exclusion

৩০) স্বাধীনতাৰ পূর্বে মহিলাৰ স্বাৰ্থত গৃহীত কেইখনমান আইনৰ নাম লিখা।

উত্তৰ : স্বাধীনতাৰ পূর্বে মহিলাৰ স্বাৰ্থত গৃহীত আইনসমূহ হ’ল—

(ক) ১৮২৯ চনত সতীদাহ প্রথা নিবাৰণ আইন

(খ) ১৮৫৭ চনৰ বিধৱা পুনৰ বিবাহ অধিনিয়ম

(গ) ১৮৬০ ৰ পৰা ১৯৪৭ চনলৈ হোৱা বাল্য বিবাহ নিষিদ্ধৰ বাবে হোৱা বিভিন্ন অধিনিয়ম

(ঘ) ১৯৩৭ চনৰ হিন্দু তিৰোতাৰ সম্পত্তিৰ অধিকাৰ আইন ইত্যাদি

৩১) সামাজিক স্তৰীকৰণ কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি ?

উত্তৰ : সামাজিক স্তৰীকৰণ দুই প্রকাৰৰ

(ক) বন্ধ স্তৰীকৰণ আৰু

(খ) মুক্ত স্তৰীকৰণ

৩২) স্বাধীনতাৰ পিছত মহিলাৰ মর্যাদা বৃদ্ধি কৰা কেইখনমান আইনৰ নাম লিখা।

উত্তৰ : স্বাধীনতাৰ পিছত মহিলাৰ মর্যাদা বৃদ্ধি কৰা কেইখনমান আইনৰ নাম হ’ল— (ক) ১৯৫৪ চনৰ বিশেষ বিবাহ অধিনিয়ম

(খ) ১৯৫৫ চনৰ হিন্দু বিবাহ অধিনিয়ম

(গ) ১৯৫৬ চনৰ হিন্দু উত্তৰাধিকাৰ অধিনিয়ম

(ঘ) ১৯৬১ চনৰ যৌতুক নিবাৰণ অধিনিয়ম আদি

৩৩) অনুসূচীত জাতিৰ সমস্যাসমূহ কি কি?

উত্তৰ : অনুসূচীত জাতিৰ সমস্যাসমূহ হ’ল—

(ক) নিন্ন সামাজিক স্থান

(খ) শিক্ষাৰ সমস্যা

(গ) আর্থিক সমস্যা

(ঘ) ধর্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক সমস্যা

৩৪) জাতি ব্যবস্থা দূৰ কৰাৰ উদ্দেশ্যে পৰিকল্পিত কেইখনমান আঁচনিৰ নাম লিখা।

উত্তৰ : জাতি ব্যৱস্থা দূৰ কৰাৰ বাবে ভাৰত চৰকাৰে বহু চেষ্টা অব্যাহত ৰাখিছে। ইয়াৰ বাবে তেওঁলোকে কিছুমান আঁচনি গ্ৰহণ কৰিছে। সেই আঁচনিসমূহ হ’ল–

(ক) জাতি নিযোগ্যতা নিবাৰণ অধিনিয়ম, ১৮৫০

(খ) সংবিধান সংশোধনী অধিনিয়ম, ২০০৫

(গ) ১৯৫০ চনত গৃহীত স্বয়ং ভাৰতীয় সংবিধান

(ঘ) ১৯৮৯ চনৰ অনুসূচীত জাতি আৰু জনজাতি আইন

৩৫) অনুসূচীত জনজাতিৰ উন্নয়ন আৰু সমস্যা সমাধানৰ বাবে কেন্দ্রীয় চৰকাৰে লোৱা ব্যৱস্থাসমূহ কি কি?

উত্তৰ : অনুসূচীত জনজাতিৰ উন্নয়ন আৰু সমস্যা সমাধানৰ বা কেন্দ্রীয় চৰকাৰে লোৱা ব্যৱস্থাসমূহ হ’ল—

(ক) অনুসূচিত জনজাতিৰ ল’ৰা-ছোৱালীক ভাৰতীয় প্রশাসনিক সেৱা, পুলিচ সেৱা আদিৰ বাবে প্রশিক্ষণ দিয়া

(খ) অনুসূচীত জনজাতিৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক বিদ্যালয়, মহাবিদ্যালয় আৰু বিশ্ববিদ্যালয় পর্যায়ত আৱাসগৃহৰ সুবিধা দিয়া

(গ) অনুসূচীত জনজাতিৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক শিক্ষা আহৰণত বাধা নহ’বৰ বাবে বৃত্তিৰ ব্যৱস্থা কৰা

(ঘ) অনুসূচীত জনজাতিৰ বিষয়ে গৱেষণা কৰা প্রতিষ্ঠানসমূহলৈ আর্থিক সাহার্য প্রদান কৰা

(ঙ) চিকিৎসা, অভিযান্ত্রিক আদি কাৰিকৰি দিশত শিক্ষা গ্রহণ কৰা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীলৈ পাঠ্যপুথিৰ যোগান ধৰা।

(চ) উচ্চ শিক্ষা আহৰণৰ বাবে ভাৰতৰ বাহিৰলৈ যোৱা ব্যক্তিসকললৈ বিত্তীয় সাহার্য প্রদান কৰা আদি।

৩৬) অনুসূচীত জনজাতীয় লোকসকলৰ কল্যাণৰ বাবে ৰাজ্য চৰকাৰে কি কি পদক্ষেপ গ্রহণ কৰিছে?

উত্তৰ : অনুসূচীত লোকসকলৰ কল্যাণৰ বাবে ৰাজ্য চৰকাৰে লোৱা পদক্ষেপসমূহ হল—

(ক) বিনামূলীয়া শিক্ষা দিয়াৰ ব্যৱস্থা

(খ) ছাত্র-ছাত্রীক বৃত্তি প্রদানৰ ব্যৱস্থা

(গ) ক্ষুদ্র উদ্যোগ প্রতিষ্ঠাৰ বাবে ঋণ দিয়াৰ ব্যৱস্থা

(ঘ) যাতায়াত আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ উন্নতি।

৩৭) সামাজিক অসমতা বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ এখন সমাজৰ ব্যক্তিসকলক যেতিয়া অসমান ৰূপত দেখা যায়, তাকে সামাজিক অসমতা বোলে। সমাজত মূল তিনিটা চর্ত বা মূলধনৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এনে অসমতাৰ সৃষ্টি হয়। সেইকেইটা হ’ল—

(ক) অর্থনৈতিক মূলধন। যেনে— উপার্জন, উৎপাদন

(খ) সাংস্কৃতিক মূলধন। যেনে— শিক্ষাগত অহর্তা, প্রস্থিতি আৰু

(গ) সামাজিক মূলধন। যেনে— ব্যক্তি, বন্ধুবর্গ, সামাজিক আদান-প্রদান ইত্যাদি। সমাজত এনেধৰণৰ মূলধন বা চৰ্তৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সামাজিক অসমতাৰ সৃষ্টি হয়।

৩৮) সামাজিক পৃথকীকৰণ বা অপসাৰণ বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ  ব্যক্তিক সমাজৰ লগত সম্পূৰ্ণৰূপে সম্পর্কিত হৈ থকাৰ পৰা আঁতৰাই ৰখাৰ ধৰণবোৰকে সামাজিক পৃথকীকৰণ বা অপসাৰণ বা বর্জন বোলে। ইয়াৰ দ্বাৰা ব্যক্তি বা সমূহক সমাজৰ অর্থনৈতিক ধর্মীয় আদি কার্যত অংশ গ্রহণ কৰাৰ পৰা বিৰত ৰখা হয়। সামাজিক পৃথকীকৰণ সমাজত এনে প্রক্রিয়া আৰু পদ্ধতিগত ব্যৱস্থা।

৩৯) অসমতা আৰু পৃথকীকৰণ কিয় সামাজিক ?

উত্তৰ : অসমতা আৰু পৃথকীকৰণ কিয় সামাজিক, তাৰ তিনিটা কাৰণ উল্লেখ কৰা হ’ল-

(ক) সামাজিক অসমতা আৰু পৃথকীকৰণ কোনো ব্যক্তিগত কথা নহয়। ই সমাজৰ  সামুহিক কথা। সেয়ে ই সামাজিক দিশ।।

(খ) অসমতা আৰু পৃথকীকৰণ বিভিন্ন ভিত্তিৰ ভিতৰত এটা অর্থনীতি হলেও এই প্রক্রিয়াটো সম্পুর্ণ কেৱল অর্থনৈতিক নহয়। সমাজৰ লগত এইবোৰ আৰু অৰ্থনীতিৰ সম্পর্ক গভীৰ। সেয়ে উক্ত দিশটি সামাজিক।

(গ) সামাজিক অসমতা আৰু পৃথকীকৰণ সমাজৰ বাবে পদ্ধতিগত আৰু সু-সংগঠিত ৰূপ আছে। সেয়ে ই সামাজিক।

৪০) অন্যান্য পিছপৰা শ্রেণী বুলিলে কি বুজা?  অন্যান্য পিছপৰা শ্ৰেণীৰ সমস্যাসমূহ উল্লেখ কৰা।

উত্তৰঃ জাতি ব্যৱস্থাৰ পৰিচালিত ভাৰতীয় সমাজত এনে কিছুমান নিন্ন জাতি আছিল, যিসকল অস্পৃশ্য নাছিল  বা দলিতসকলৰ দৰে শোষিতও হোৱা নাছিল, অথচ তেওঁলোকে উচ্চ সামাজিক স্থানো পোৱা নাছিল। তেওঁলোক জাতি সংস্কৰণৰ নিম্ন স্থানত আছিল। ভাৰতীয় সংবিধানেও অনুসূচীত জাতি আৰু জনজাতিসকলৰ বাহিৰেও আন  কিছুমান সম্প্রদায়ৰ কথা উল্লেখ কৰিছে, যিবোৰ সম্প্রদায়ে কিছুমান সামাজিক সমস্যাত ভূগি আছে আৰু তেওঁলোক আর্থিক, শৈক্ষিক, সামাজিক, সাংস্কৃতিক আদি বিভিন্ন দিশত পিছপৰা তেনে এটা শ্ৰেণীকে অন্যান্য পিছপৰা শ্রেণী বুলি কোৱা হয়।

অন্যান্য পিছপৰা শ্ৰেণীৰ সমস্যাসমূহ হল—

(ক) নিম্ন সামাজিক স্থান

(খ) শিক্ষাৰ অনগ্ৰসৰতা

(গ) আর্থিক সমস্যা

(ঘ) ৰাজনৈতিক সমস্যা।

৪১) কোন কোন সমাজ সংস্কাৰকে মহিলাৰ কল্যাণৰ দিশত বৰঙণি আগবঢ়াইছে?  

উত্তৰঃ ১৮২৮ চনত ব্রাহ্ম সমাজ প্রতিষ্ঠাৰ এটা দশক আগতেই সতীদাহ প্রথাৰ বিৰুদ্ধে চলোৱা আন্দোলনেই আছিল নাৰীৰ বাবে প্ৰথম ৰাজহুৱা পদক্ষেপ। ৰাজা ৰামমোহন ৰায়, মহাদেৱ গোবিন্দ ৰাণার্ডে, জ্যোতিৰাো গোবিন্দ ফুলে, স্বামী দয়ানন্দ সৰস্বতী, মুছলীম সমাজ সংস্কাৰক ছাৰ চৈয়দ আহমেদ খান, ওৰাবাই সিন্দি,

ৰকিয়া ছেখাৱট হুচেইন আদি বিভিন্ন মণিষীসকল বিভিন্ন সময়ত মহিলাসকলৰ কল্যাণৰ বাবে আগবঢ়োৱা বৰঙণি উল্লেখনীয়।

৪২) ভাৰতৰ কেইটামান সংখ্যালঘু গোটৰ নাম লিখা।

উত্তৰঃ  সংখ্যালঘু গোটসমূহ হ’ল মুছলিমসকল, শিখসকল, খ্রীষ্টিয়ানসকল, বৌদ্ধিষ্টসকল, জৈনসকল।

৪৩) অনুসূচীত জাতিৰ সমস্যাসমূহ সমাধান আৰু উন্নয়নৰ কাৰণে কেন্দ্রীয় চৰকাৰে লোৱা আচঁনিসমূহ উল্লেখ কৰা-ক।

উত্তৰ : অনুসূচীত জাতিৰ সমস্যা সমাধান আৰু উন্নয়নৰ কাৰণে কেন্দ্রীয় চৰকাৰে লোৱা আচঁনিসমূহ হ’ল-

(ক) বিভিন্ন প্রতিযোগিতামূলক পৰীক্ষাসমূহৰ বাবে অনুসূচীত লোকক প্রশিক্ষণৰ জৰিয়তে উপযুক্ত কৰি তোলা।

 (খ) উচ্চ শিক্ষা আহৰণৰ বাবে উদগনিমূলক বিত্তীয় সাহাৰ্য্য আগবঢ়োৱা।

(গ) বিদ্যালয়, মহাবিদ্যালয় আৰু বিশ্ববিদ্যালয়ত পঢ়ি থকা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাবে আৱাস গৃহৰ সুবিধা দিয়া।

(ঘ) অনুসূচীত জাতিৰ সমস্যাৰ বিষয়ে গৱেষণা কৰা সংস্থাসমূহলৈ বিত্তীয় অনুদান আগবঢ়োৱা ।

(৪) ভাৰতৰ বাহিৰত উচ্চ শিক্ষা লাভৰ বাবে বিত্তৰ যোগান ধৰা আদি।

এই ব্যৱস্থাসমূহৰ বাহিৰেও চৰকাৰী চাকৰিত মৰলৰ বাবে সংৰক্ষণ ব্যৱস্থা, পদোন্নতিৰ ব্যৱস্থা, কিছুমান দিশত বয়সৰ সীমা, মান বা উপযুক্ততা, শিক্ষা আৰু অৰ্হতা আদিত শিথিলতা আদিৰ দৰে ব্যৱস্থাসমূহেও অনুসূচীত জাতি ব্যবস্থাত সমস্যা সমাধানত অৰিহণা আগবঢ়াইছে।

৪৪) শিক্ষা লাভৰ বাবে হৰিজনসকলক কিদৰে অনুপ্রাণিত কৰিব পাৰি ?

উত্তৰঃ হৰিজনসকলক শিক্ষা লাভৰ বাবে অনুপ্রাণিত কৰিব পৰা উপায়সমূহ হ’ল

(ক) হৰিজনসকলৰ ল’ৰা-ছোৱালীক বিনামূলীয়া শিক্ষা প্রদান

(খ) তেওঁলোকৰ মেধাৱী ছাত্র-ছাত্ৰীক বৃত্তি প্রদানৰ সুবিধা।

(গ) হৰিজনসকলৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক সাজপাৰ, কিতাপ-কাগজ বিনামূলীয়াকৈ দিব লাগে।

৪৫) প্রতিবন্ধীৰ সৈতে দৰিদ্ৰতাৰ সম্পর্ক কি?

উত্তৰঃ প্রতিবন্ধীৰ লগত দৰিদ্ৰতাৰ ওচৰ সম্পর্ক আছে। পিছপৰা আৰু দৰিদ্ৰ সমাজত প্রতিবন্ধী লোকৰ সংখ্যা বেছি, কাৰণ পুষ্টিকৰ আহাৰৰ অভাৱ, স্বাস্থ্যসেৱাৰ সুবিধা নথকা, প্রতিষেধক ব্যৱস্থা নথকা, সঘনাই কেঁচুৱা জন্ম দিয়াৰ বাবে মাতৃসকলৰ দুর্বলতা, বেছি সদস্য থকা পৰিয়ালত দুর্ঘটনা আদি কাৰণত অধিক প্রতিবন্ধী ব্যক্তিৰ জন্ম হয়। প্রতিবন্ধীৰ প্ৰভাৱ ধনী ব্যক্তিতকৈ দুখীয়াসকলৰ ওপৰত অধিক। বর্তমান দৰিদ্রতাও প্রতিবন্ধী সৃষ্টিৰ কাৰণ হৈ পৰিছে।

৪৬) মহিলা মর্যাদাৰ ক্ষেত্ৰত সংস্কাৰ আন্দোলনৰ প্ৰভাৱ কি ?

উত্তৰ : ১৮২৮ চনত ব্রাহ্ম সমাজ প্রতিষ্ঠাৰ এটা দশক আগতেই সতীদাহ প্রথাৰ বিৰুদ্ধে চলোৱা আন্দোলনেই আছিল নাৰীৰ বাবে প্ৰথম ৰাজহুৱা পদক্ষেপ। উচ্চ হিন্দু বিধৱাসকলৰ বিৰুদ্ধে সমাজ সংস্কাৰকসকলে ব্যৱস্থা লৈছিল । মহাদেৱ গোবিন্দ ৰাণাডে (M. G. Ranada), খ্রীষ্টান পুৰোহিত যোচেফ ৱাটলাৰ (Joseph Butler) ৰ “Analogy of Religion” আৰু “Three Sermons on human Nature” গ্রন্থ দুখন অধ্যয়ন কৰি “The texts of the Hindu Lam”, “Lam fullness of Remarriage of widows” আদিত বিধৱা মহিলাৰ পুনৰ বিবাহৰ ক্ষেত্ৰত শাস্ত্রীয় অনুমোদনৰ কথা সুন্দৰকৈ বিশ্লেষণ আগবঢ়াইছে। তাৰ সমসাময়িক কালতে জ্যোতিৰাও গোবিন্দ ফুলে জাতিভেদ প্রথা আৰু লিংগ বৈষম্যৰ দুৰ্ঘোৰ প্রতিবাদ কৰিছিল। মুছলীম সমাজ-সংস্কাৰক ছাৰ চৈয়দ আহমেদ খানে ছোৱালীবোৰ শিক্ষিত হোৱাটো বিচাৰিছিল। আর্য সমাজৰ প্রতিষ্ঠাতা স্বামী দয়ানন্দ সৰস্বতীয়েও নাৰীৰ উন্নতি আৰু মর্যাদাৰ ক্ষেত্ৰত মাত মাতিছিল। এওঁলোকে স্ত্রী-শিক্ষাৰ গুৰুত্ব, আর্যযুগৰ স্ত্রী-শিক্ষাৰ প্ৰসাৰতা, বিশ্বৰ বিভিন্ন স্থানৰ নাৰীৰ সামাজিক প্রস্থিতি আদিৰ ওপৰত জনসাধাৰক সজাগ কৰিছিল।  

৪৭) মহিলাৰ মর্যাদা উন্নতি হোৱাৰ কাৰণবোৰ কি কি?

বা মহিলাৰ প্ৰস্থিতি পৰিবৰ্তনৰ বাবে জড়িত কাৰণসমূহ উত্থাপন কৰা?

উত্তৰঃ মহিলাৰ মর্যাদা উন্নতি হোৱাৰ আঁৰত কিছুমান কাৰণ জড়িত হৈ আছে। সেই কাৰণবোৰ হ’ল—

(ক) সমাজ-সংস্কাৰ আন্দোলনঃ  কেইজনমান সমাজ-সংস্কাৰকৰ আপ্রাণ প্রচেষ্টাত সমাজত প্ৰচলিত হৈ অহা কু– সংস্কাৰবোৰ দুৰীকৰণৰ বাবে সাংগঠনিকভাৱে প্রচেষ্টা চলোৱা হৈছিল, যাৰ ফলত সমাজৰ পৰা কু-সংস্কাৰবোৰ দুৰ হৈছিল আৰু নাৰীৰ মৰ্যাদা পুনৰ পুৰুষৰ সমান হোৱাৰ উপক্রম ঘটে।

(খ) বিভিন্ন আইনঃ ভাৰতীয় সমাজ সংস্কাৰক ব্যক্তিসকল আৰু ইংৰাজৰ প্ৰচেষ্টাত কেইবাখনো আইন প্রণয়ন কৰা হয়। মহিলাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰণয়ন কৰা এই আইনসমূহ মহিলাৰ প্ৰস্থিতিৰ পৰিৱৰ্তনত অৰিহণা যোগায়।  

(গ) নাৰী বিপ্লৱঃ বিভিন্ন সময়ত নাৰীসকলেও সাংগঠনিক প্রচেষ্টাৰে তেওঁলোকৰ মাজত জাগৰণ আনিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। এনে কিছুমান বৈপ্লবিক পদক্ষেপে নাৰীৰ সামাজিক প্ৰস্থিতিৰ যথেষ্ট পৰিবৰ্তন আনিছে।  

(ঘ) নাৰী শিক্ষাঃ  সমাজ সংস্কাৰ আন্দোলনৰ লগে লগে নাৰী শিক্ষাৰ বাবেও ১৯ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ পৰা বিভিন্ন আন্দোলন আৰম্ভ হয় । এনে আন্দোলনৰ ফলস্বৰূপে নাৰীয়ে বিভিন্ন শিক্ষা গ্রহণ কৰি পুৰুষৰ সমানে আগবাঢ়ি যাবলৈ সক্ষম হৈছে।

(ঙ) স্বাধীনতা আন্দোলন : ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনত নাৰীসকলেও অংশ গ্রহণ কৰি যোগ্যতা-দক্ষতাৰ যি পৰিচয় দাঙি ধৰিলে, তাৰ দ্বাৰা নাৰীৰ প্ৰস্থিতিত উল্লেখযোগ্য পৰিৱৰ্তন আহিল।

৪৮) সামাজিক স্তৰীকৰণ কি আৰু ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি ?

উত্তৰঃ সামাজিক স্তৰীকৰণ এটা ধাৰাবাহিক প্রক্রিয়া। যি প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে সমাজৰ লোকসকলক উচ্চ বা নিম্নভাৱে বিভিন্ন স্তৰত ভাগ কৰা এটা প্রক্রিয়া। সমাজতত্ত্ববিদ উইলিয়ামছৰ মতে, “গ্রহণযোগ্য প্রমূল্যৰ মাপকাঠিতে সমতা আৰু শ্রেষ্ঠতাৰ ভিত্তিত ব্যক্তিক উচ্চ-নিম্ন হিচাপে শ্রেণীকৰণ কৰাৰ ব্যৱস্থাটোৱেই হৈছে সামাজিক স্তৰীকৰণ। সামাজিক স্তৰীকৰণৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল–

(ক) অর্থনৈতিক অসমতাঃ  প্রত্যেক সমাজেই অর্থনীতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। সমাজত অর্থনীতিৰ ভিন্নতাই ব্যক্তিৰ উচ্চ-নিম্ন হিচাপে শ্ৰেণীকৰণ কৰে, যাক আমি অর্থনৈতিক অসমতা বুলি কওঁ।

(খ) প্ৰস্থিতিৰ অসমতাঃ  সামাজিক স্তৰীকৰণৰ আন এটা বৈশিষ্ট্য হৈছে বা স্বলব্ধভাৱে কিছুমান স্থান বা প্রস্থিতি লাভ কৰে, যিয়ে ব্যক্তিক নির্দিষ্টভাৱে উচ্চ আৰু নিম্ন পদানুক্রমিক সংস্তৰণ ঘটায়। সেয়ে সমাজত সকলো ব্যক্তিৰে প্ৰস্থিতিৰ অসমতা দেখিবলৈ পোৱা যায়।

(গ) ক্ষমতাৰ অসমতাঃ  প্রস্থিতি অনুসৰি সমাজৰ ব্যক্তিসকলৰ ক্ষমতাত অসমতা দেখিবলৈ পোৱা যায়। যি ক্ষমতাই সমাজৰ ব্যক্তিসকলে বিভিন্নধৰণে আহৰণ কৰি সমাজত অসমতাৰ সৃষ্টি কৰে। অৱশ্যে ব্যক্তিৰ ক্ষমতাৰ লগত প্ৰস্থিতি জড়িত হৈ থাকে। প্রস্থিতি অনুসৰি ব্যক্তিৰ ক্ষমতাৰ বিকেন্দ্রীকৰণ হয়।

(ঘ) সামাজিক স্তৰীকৰণ পুৰুষানুক্রমে বর্তি থাকেঃ  সামাজিক স্তৰীকৰণ এটা ধাৰাবাহিক প্রক্রিয়া। ই সমাজত পুৰুষানুক্রমে বৰ্তি থাকে। পিতৃ-মাতৃৰ সামাজিক স্থান তেওঁলোকৰ সন্তানে নিজৰ গুণ আৰু কৰ্মৰ জৰিয়তে গ্ৰহণ কৰে আৰু ই গতানুগতিকভাৱে সমাজত চলি থাকে।

৪৯) সংখ্যালঘু বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ যেতিয়া মানুহৰ যিকোনো এটা গোটত বিশেষকৈ ধৰ্ম আৰু জাতিৰ ভিত্তিত নাইবা ভাষাৰ ভিত্তিত, মুঠ জনসংখ্যাৰ ভিতৰত কমসংখ্যক সদস্য হয়, তেতিয়াই সেইসমূহক সংখ্যালঘু বোলা হয়। অর্থাৎ তেওঁলোকৰ শাৰিৰীক বা সাংস্কৃতিক বৈশিষ্ট্যৰ বাবে তেওঁলোকে বাস কৰা সমাজখনৰ অন্যান্য ব্যক্তিসকলৰ পৰা পৃথক বুলি ভবা হয় আৰু তেওঁলোকক বৈষম্যমূলক আচৰণ কৰা হয়। সংখ্যালঘুসকলক ধর্ম, ভাষা, উৎপত্তি, প্রজাতি বা এনেকুৱা কেইবাটাও দিশৰ সংমিশ্রণৰ ভিত্তিত পৃথক কৰা হয় ।

৫০) সংখ্যালঘুসকলৰ সমস্যাসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ সংখ্যালঘসকলে সন্মুখীন হোৱা সমস্যাসমূহ হ’ল–

(ক) সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত হোৱা সমস্যাঃ  ভাৰতীয় সংবিধানে সকলো জনসাধাৰণকে সম-অধিকাৰ  প্রদান কৰিছে যদিও সাম্প্রদায়িক সংঘর্ষ, জাতিগত সংঘাট আৰু জাতীয় উৎসৱ পালন আদিত সংখ্যালঘসকলে সুৰক্ষা বিচাৰে । বহু সময়ত চৰকাৰ এনে সুৰক্ষা প্রদানত ব্যর্থ হোৱাও দেখা যায়।

(খ) সাম্প্রদায়িক সংঘৰ্ষৰ সমস্যা : স্বাধীনতাৰ সময়ৰ পৰাই মাজে মাজে সাম্প্রদায়িক সংঘর্ষ হৈ থকা দেখা যায়। ১৯৯২ চনৰ সাম্প্রদায়িক সংর্যতেই প্রায় ১৬৬১ জন ব্যক্তিৰ মৃত্যু হয় আৰু প্রায় ১০৪১৭ জন লোক আহত হয়। এইদৰে সুংঘর্মত বহুতো লোক বলি হ’ব লগা হৈছে। বর্তমান সময়ত সাম্প্রদায়িক সংঘর্ষই ৰাষ্টীয় সংহতি বজাই ৰখাত সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিছে।  

(গ) সামৰিক সেৱা আৰু ৰাজনীতিত সংখ্যালঘু প্রতিনিধি কম : বহুতো সংখ্যালঘুৱে অসামৰিক সেৱা আৰু বাজনীতি নিজৰ জনগোষ্ঠীৰ মানুহৰ প্রতিনিধি কম অনুভৱ কৰে। সাংবিধানিক সমান সুবিধা থাকিলেও কিছুমান সংখ্যালঘুৱে তেওঁলোকক হীন বুলি ভাবে।

(ঘ) পৃথকীকৰণৰ সমস্যাঃ  ধর্মীয় সংখ্যালঘৰ বহুতো লোকে ভাৰতীয় সমাজত ধৰ্মৰ ভিত্তিত সুকীয়া সুকীয়া স্বাধীন অঞ্চলৰ দাবী কৰিছে। অর্থাৎ সমাজত পৃথকীকৰণৰ ভাৱধাৰাৰ উদয় হৈছে। বর্তমান ভাৰতবৰ্ষত এনে সমস্যাই গা কৰি উঠিছে।

(ঙ) ধর্ম নিৰপেক্ষতা বজাই ৰখাত অসুবিধাঃ  সাংবিধানিকভাৱে ভাৰত ধৰ্মনিৰপেক্ষ যদিও বহুতো দল আৰু সংগঠনে ধমনিৰপেক্ষতা বজাই ৰাখিব পৰা নাই। উদাহৰণস্বৰূপে ভাৰতীয় জনতা পার্টি, মুছলীম লীগ আদি ধর্মনিৰপেক্ষ দল নহয় বুলি প্ৰায়ে আপত্তি অনা দেখা যায়।

(চ) চৰকাৰী আঁচনি ৰূপায়ণত অসুবিধাঃ  সংখ্যালঘুসকলৰ বাবে চৰকাৰী আঁচনি ৰূপায়ণত অসুবিধা হৈছে। কিছুমান চৰকাৰী আঁচনি সংখ্যালঘু কিছুমানে আগ্ৰহেৰে গ্ৰহণ কৰা দেখা নাযায়। উদাহৰণস্বৰূপে জনসংখ্যা নিয়ন্ত্ৰণৰ বিভিন্ন আচঁনি গ্ৰহণ কৰিবলৈ মুছলমানসকল বেছি আগ্রহ নহয়। তেনেদৰে বহুতো আঁচনি ৰূপায়ণত সংখ্যালঘুসকলৰ মাজত অসুবিধা হয়।

৫১) ধর্মীয় সংখ্যালঘুসকলৰ সুৰক্ষাৰ বাবে ভাৰত চৰকাৰে কেনেধৰণৰ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিছে, উল্লেখ কৰা।

উত্তৰঃ ভাৰত চৰকাৰে সংখ্যালঘু সম্প্রদায়ৰ লোকসকলৰ স্বাৰ্থৰ বাবে বিভিন্ন ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰি আহিছে, সেইবোৰ হ’ল-

(ক) সংখ্যালঘুসকলৰ বাবে নিয়োগৰ সুবিধাঃ ১৯৮৫ চনত সংখ্যালঘুসকলৰ কল্যাণৰ বাবে প্রধানমন্ত্রী ইন্দিৰা গান্ধীৰ পৰামৰ্শ ক্রমে ভাৰত চৰকাৰে ১৫ টা দিশ সম্বলিত এক কাৰ্যসূচী প্রস্তুত কৰিছিল। এই কার্যসূচীত তিনিটা মূল বিষয় অন্তভূক্ত হৈছে, সেইকেইটা হৈছে– সাম্প্রদায়িক সংঘৰ্ষৰ বিৰুদ্ধে সুৰক্ষা প্রদান, ৰাজ্যিক আৰু কেন্দ্রীয় চৰকাৰৰ চাকৰিসমূহত নিয়োগৰ সুবিধা, অন্যান্য বিষয়ৰ কাৰ্যসূচী।

(খ) সংখ্যালঘুসকলৰ বাবে জাতীয় পৰিষদ গঠনঃ  ভাৰত চৰকাৰে সংখ্যালঘুসকলৰ সুৰক্ষাৰ বাবে সংবিধানে গ্রহণ কৰা কাৰ্যসূচীসমূহৰ সঠিক ৰূপায়ণৰ খতিয়ান লোৱা আৰু তেওঁলোকৰ সুৰক্ষাৰ বাবে প্ৰয়োগ কৰা সকলোবোৰ সুৰক্ষা ব্যৱস্থা আৰু আইনসমূহৰ সঠিক ৰূপায়ণ হৈছে নে নাই, তাক জানিবৰ বাবে ১৯৭৮ চনৰ জানুৱাৰী মাহত ভাৰত চৰকাৰে সংখ্যালঘুসকলৰ জাতীয় পৰিষদ গঠন কৰে । এই জাতীয় পৰিষদৰ মূল লক্ষ্য আছিল সংখ্যালঘুসকলক সুৰক্ষা প্রদান কৰা ।

(গ) জাতীয় সংখ্যালঘু উন্নয়ন আৰু পুঁজি পৰিষদঃ এই উন্নয়ন আৰু পুঁজি পৰিষদে পিছ পৰা শ্ৰেণীৰ লগতে সংখ্যালঘুৰ বাবে অর্থনৈতিক আৰু অন্যান্য উন্নয়নমূলক কার্যসূচী গ্রহণ কৰে।

(ঘ) মৌলানা আজাদ শৈক্ষিক ন্যাসঃ মৌলানা আজাদ শৈক্ষিক ন্যাস গঠন কৰা হয় অনুন্নত শ্ৰেণী আৰু সংখ্যালসকলৰ মাজত শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ কৰিবৰ বাবে ।

(ঙ) সাম্প্রদায়িক সম্প্রীতিৰ বাবে জাতীয় ন্যাসঃ সাম্প্রদায়িক সংঘাট আৰু সন্ত্রাসবাদীৰ নিংসাৰ বলি হোৱা শিশুসকলৰ পুনৰ সংস্থাপনৰ বাবে ভাৰত চৰকাৰৰ দ্বাৰা ইএ ন্যাস গঠন কৰা হয়।

৫২) অনুসূচীত জাতিৰ সমস্যাসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰ : যুগ যুগ ধৰি শোষিত হৈ অহা অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকল সামাজিক, ৰাজনৈতিক, অর্থনৈতিক, শিক্ষা, ধর্ম আদি বিভিন্ন দিশত সমস্যাৰ সন্মুখীন হৈ আহিছে। এই সমস্যাকেইটা তলত আলোচনা কৰা হ’ল-

(ক) নিম্ন সামাজিক স্থান : অনুসূচীত জাতি বুলি চিনাক্ত লোকসকল পৰম্পৰাগতভাৱে ভাৰতীয় হিন্দু সমাজ ব্যৱস্থাৰ আটাইতকৈ নিম্ন শ্রেণীৰ লোক। উচ্চ জাতিৰ লোকসকলে তেওঁলোকক অপৱিত্ৰ আৰু হীন হিচাপে গণ্য কৰিছিল। ভাৰতীয় সমাজ ব্যৱস্থাত এওঁলোক ঘৃণা আৰু অৱহেলাৰ পাত্ৰ হৈ পৰিছিল। উচ্চ জাতিৰ দ্বাৰা এওঁলোক শোষিত হৈ অহাৰ ফলত মাজে মাজে ক্ষুব্ধ হৈ উঠিছিল আৰু ঠায়ে ঠায়ে জাতিভিত্তিক সংঘর্ষৰ সূচনা হৈছিল। ৰক্ষণশীল সমাজ ব্যৱস্থাত অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকলে উচ্চ জাতিৰ সৈতে খোৱা-বোৱা, সামাজিক আদান-প্রদান, বৈবাহিক সম্বন্ধ আদিৰ পৰা বিৰত থাকিব লগা হৈছিল। আর্থিক, ৰাজনৈতিক আদি দিশতো এই শ্ৰেণীৰ কোনো সুবিধা নাছিল। ফলত এই শ্রেণীৰ লোক পিছপৰি থাকিব লগা হ’ল। সামাজিক নিম্ন প্ৰস্থিতিৰ বাবে তেওঁলোকৰ বিভিন্ন দিশত বিকাশ জটিল হৈ উঠিল। 

(খ) শিক্ষা সমস্যাঃ বৈদিক যুগৰে পৰা সামাজিকভাৱে হীন বুলি গণ্য হোৱা অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকলে শিক্ষাৰ সুবিধা পোৱা নাছিল। বৈদিক যুগৰ পৰা প্রচলিত পৰম্পৰাগত গুৰু কুলাশ্রম শিক্ষা ব্যৱস্থাত মূলতঃ ধর্মীয়, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক শিক্ষা দিয়া হৈছিল। অনুসূচীত জাতিৰ লোকে এইবোৰ শিক্ষাৰ পৰা বঞ্চিত হৈ থাকিব লগা হোৱাৰ বাবে সামাজিক, ৰাজনৈতিক আদি দিশত বহু পিছপৰি ৰ’ল। কালক্ৰমত ভাৰতত পাশ্চাত্য শিক্ষা পদ্ধতিৰ প্ৰৱৰ্তন হ’ল যদিও তেওঁলোকে পূর্বৰে পৰা পিছপৰা বাবে বর্তমান প্রতিযোগিতাত আগবাঢ়িব পৰা নাই। শিক্ষাৰ অভাৱত বহুতেই গোড়া আৰু ৰক্ষণশীল মনোবৃত্তিৰ সলনি ঘটাব পৰা নাই। আধুনিক কালতো অনুসূচীত জাতিৰ বৃহৎসংখ্যক ছাত্র-ছাত্রীয়ে বিভিন্ন অসুবিধাৰ বাবে প্রাথমিক আৰু মাধ্যমিক স্তৰতে শিক্ষা সাং কৰিবলগীয়া হয়। শিক্ষাৰ অনগ্ৰসৰতাৰ ফলত অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকলে উচ্চ প্ৰস্থিতিৰ সামাজিক জাতিসমূহৰ লগত সমানে আগবাঢ়িব পৰা নাই।

(গ) আর্থিক সমস্যাঃ  অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকলে আর্থিকভাৱে পিছপৰা। পিছপৰা অর্থনৈতিক অৱস্থাৰ বাবে এই লোকসকলৰ জীৱন-ধাৰণৰ মান নিম্নগামী হৈ পৰিছে। অর্থনৈতিক অৱস্থাৰ বাবে তেওঁলোকে শিক্ষা-দীক্ষাকে ধৰি বিজ্ঞান, প্রযুক্তিবিদ্যা, দর্শন, কলা, সাহিত্য আদিৰ দিশতো আধুনিক সমাজৰ লগত সমানে আগবাঢ়িব পৰা নাই।

অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকলে আর্থিকভাৱে অনগ্ৰসৰ হৈ থকাৰ দুটামান কাৰণ হ’ল—

(i) মালিক স্বত্বৰ পৰা বঞ্চিতঃ  সম্পত্তিৰ মালিকীস্বত্বৰ পৰা বঞ্চিত পৰম্পৰাগত ভাৰতীয় সমাজ ব্যৱস্থাত নিম্ন জাতিৰ ব্যক্তিসকলৰ কোনো ব্যক্তিগত সম্পত্তি নাছিল । উচ্চ জাতিৰ অধীনত থাকি উপার্জন কৰা সম্পত্তিৰ মালিকীস্বত্ব গৰাকীয়ে ভোগ কৰিছিল। অনুসূচীত জাতিয়ে বর্তমান সম্পত্তিৰ মালিকীস্বত্বৰ অধিকাৰ পাইছে যদিও পূর্বৰ পৰা সম্পত্তি নথকাত এই লোকৰ মাজত সম্পত্তিশালী লোকৰ সংখ্যা এতিয়াও কম। বহুযুগ ধৰি সম্পত্তিৰ মালিকীস্বত্বৰ পৰা বঞ্চিত হৈ থকাত তেওঁলোকৰ আর্থিক ভেঁটি এতিয়াও দুর্বল হৈয়েই আছে।

(ii) স্বতন্ত্রতাৰ অভাৱঃ  অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকলৰ ক্ষেত্ৰত বৃত্তি অৱলম্বনত স্বতন্ত্রতাৰ অভাৱ। অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকলে ইচ্ছা মতে যিকোনো বৃত্তি গ্রহণ কৰিব নোৱাৰে। জন্মগতভাৱে পূর্বপুৰুষৰ বৃত্তিকে গ্রহণ কৰিব লাগে। আধুনিক শিক্ষাৰ অভাৱৰ বাবে তেওঁলোকে অধিক উপার্জন কৰিব পৰা বৃত্তি অৱলম্বন কৰিব পৰা নাই। পৰম্পৰাগত নিম্ন উপাৰ্জনৰ বৃত্তিতে এতিয়াও দিন কটাব লগা হোৱা অনুসূচীত জনজাতিৰ লোকৰ আর্থিক অৱস্থা এতিয়াও শোচনীয়।

(ii) ভূমিহীন শ্রমিকঃ  অনুসুচীত জাতিৰ বহুতো লোকেই ভূমিহীন। তেওঁলোকে ভূপতিসকলৰ মাটিত খেতি কৰি উৎপাদনৰ এটা অংশেৰে জীৱিকা নির্বাহ কৰে। নিজা ভূমি নথকাৰ বাবে উৎপাদনৰ সম্পূর্ণ অংশ তেওঁলোকে ভোগ কৰিবলৈ নাপায়, কাজেই তেওঁলোকৰ আর্থিক দিশ উন্নত হোৱা নাই।

(iv) কম বেতনঃ  আধুনিক উৎপাদনৰ কামত নিয়োজিত হ’ব পৰাকৈ অনুসূচিত জাতিৰ লোকৰ মাজত কাৰিকৰী শিক্ষা থকা লোকৰ সংখ্যা কম। ফলত এই জাতিয়ে উদ্যোগিক বনুৱাৰূপে কাম কৰিব নোৱাৰে। শিক্ষা, দীক্ষাৰ অভাৱত উচ্চপদস্থ চৰকাৰী চাকৰিত মকৰল হ’ব পৰা লোকৰ সংখ্যাও অনুসূচীত জাতিৰ মাজত কম। ৰাজনৈতিক দিশটো এওঁলোক আগবঢ়া নহয়। গতিকে এওঁলোক নিম্ন মজুৰিৰ শাৰীৰিক পৰিশ্ৰমেৰে জীৱন নির্বাহ কৰিব লাগে। কম বেতন বা নিম্ন মজুৰিৰ বাবে এওঁলোকৰ আর্থিক অৱস্থা পুতৌলগা।

(ঘ) ধর্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক সমস্যাঃ  অধিকাংশ অনুসূচীত জাতিৰ লোক হিন্দু যদিও তেওঁলোকে সকলো ধৰণৰ বৈদিক কর্ম কৰাৰ অধিকাৰ নাপায়। হিন্দু বিশ্বাসৰ উপৰি বহুতো অনুসূচীত জাতিয়ে অন্যান্য কিছুমান বিশ্বাস আৰু প্রতীক পূজা আদিও কৰে। বর্তমান সময়ত বহুতো লোকে খ্রীষ্টান ধর্মও গ্রহণ কৰিছে। অর্থাৎ ধৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকৰ মাজত কিছুমান সমস্যাৰ সৃষ্টি হৈছে। ৰক্ষণশীল হিন্দু সমাজৰ প্রতি অনুসূচীত জাতিৰ লোকৰ দৃষ্টিভঙ্গীৰ বাবেও তেওঁলোকৰ মাজত ধর্মীয় বিসংগতিয়ে দেখা দিছে। ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰতো অনুসূচীত জাতিৰ লোকসকলৰ জ্ঞান সীমিত। বৰ্তমানৰ ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাত তেওঁলোকে নিজকে প্রতিষ্ঠিত কৰিব পৰা নাই বাবে বহু সমস্যাৰ সন্মুখীন হৈছে। এই জাতিৰ পৰা নির্বাচিত ৰাজনৈতিক নেতাৰ সংখ্যা কম বাবে তেওঁলোকৰ সমস্যাসমূহ সমাধানত চৰকাৰে বিশেষ গুৰুত্ব দিয়া দেখা পোৱা নাযায়।

৫৩) অনুসূচীত জনজাতিৰ সমস্যাসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ সময়ৰ পৰিবৰ্তনৰ লগে লগে সমাজ ব্যৱস্থাৰ পৰিবর্তন হয়। জনজাতীয় সমাজ ব্যৱস্থাৰ পৰিবৰ্তনৰ গতি সময়ৰ পৰিবৰ্তনতকৈ মন্থৰ। এই মন্থৰতাৰ কাৰণ হ’ল জনজাতিসকলৰ সমস্যাৱলী। জনজাতিসকলে সন্মুখীন হোৱা মূল সমস্যাসমূহ তলত চমুকৈ উল্লেখ কৰা হ’ল—

(ক) আর্থিক সমস্যাসমূহঃ  জনজাতিসকল কিছুমান আর্থিক সমস্যাৰ সন্মুখীন হৈ আহিছে। এই সমস্যাসমূহ নিম্নলিখিত ধৰণে উল্লেখ কৰিব পাৰি।

(i) ঝুম খেতিৰ সমস্যাঃ বহুতো জনজাতীয় লোকে কৃষিভূমি সলনি কৰি ঝুম খেতি কৰে। কিন্তু জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ লগে লগে ভূমিৰ নাটনি আহি পৰিছে। ফলত জনজাতিসকলে প্রয়োজন মতে মাটিৰ সলনি কৰিব পৰা নাই। একেডৰা মাটিতে বাৰে বাৰে খেতি কৰা বাবে উৎপাদন হ্রাস পাইছে।

(ii) ভূমি সংস্কাৰৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা সমস্যাঃ  ভূমি সংস্কাৰৰ ফলত জনজাতিসকলে ইচ্ছাকৃতভাৱে ভূমি ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰা হ’ল। তেওঁলোকৰ নিজা মালিকীস্বত্ব থকা ভূমিতেই পৌৰাণিক পদ্ধতিৰে উৎপাদন কার্য চলোৱাত প্রয়োজন অনুপাতে উৎপাদন কৰিব নোৱাৰা হৈছে।

(ii) বনজ সম্পদ সম্পৰ্কীয় সমস্যাঃ  জনজাতিসকলে গছ-গছনি, পশু-পক্ষী, জীৱ-জন্তু আদি বনজ সম্পবোৰ ইচ্ছামতে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। বর্তমান বনজ সম্পদৰ ওপৰত চৰকাৰী নিয়ন্ত্রণ প্রৱর্তন হোৱাত তেওঁলোকে ব্যক্তিগত অর্থনৈতিক কামত এইবোৰ ইচ্ছাকৃতভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰা হ’ল। ফলত তেওঁলোক অর্থনৈতিক সংকটত ভূগিছে।

(iv) বিনিময় ব্যৱস্থাৰ সমস্যাঃ  জনজাতীয় সমাজত পৰম্পৰাগতভাৱে নগদ ধনৰ প্রচলন নাছিল। তেওলোকে পণ্য দ্রব্য বিনিময়ৰ যোগেদি দৈনন্দিন প্রয়োজন পূৰণ কৰিছিল। বর্তমান মুদ্ৰাৰ ব্যৱহাৰ হোৱাৰ বাবে তেওঁলোকে ৰাহি বিক্ৰী কৰি সেই ধনেৰে প্রয়োজনীয় বস্ত্র ক্রয় কৰিব লগা হৈছে। এনে হোৱাৰ ফলত ৰাহি কৰিব নোৱাৰা হৈছে। ব্যৱসায়ীসকলে সহজ-সৰল জনজাতিসকলক ঠগ-প্রবঞ্চনা কৰিবলৈ সুবিধা পালে। মহাজনৰ পৰা তেওঁলোকে ধাৰ লৈ শেষত সম্পত্তি বিক্রি কৰিব লগা হৈছে।

(v) ঋণগ্রস্ততাঃ  বিভিন্ন কাৰণত উৎপাদন হ্রাস হোৱাৰ বাবে প্রয়োজনীতাসমূহ পূৰণ কৰিব নোৱাৰা বাবে জনজাতিসকলে ঋণৰ আশ্রয় লয়। এনে ঋণ বহু জনজাতিয়ে পুৰুষানুক্রমে পৰিশোধ কৰিব লগা হয়। সামাজিক, ধর্মীয় আদি কামৰ বাবে সুতখোৰ মহাজনৰ পৰা অধিক হাৰৰ সুতত ঋণ লব লগা হয়। এই ঋণ পৰিশোধনৰ বাবে শেষত জনজাতিসকলে ভূ-সম্পত্তি পর্যন্ত হেৰুৱাব লগা হয়।

(vi) উদ্যোগীকৰণৰ সমস্যাঃ  বর্তমানৰ অৰ্থনীতিত উদ্যোগ খণ্ডই বিশেষ প্রভাৱ পেলায়। জনজাতীয় সমাজ উদ্যোগকৰণৰ বাহিৰত বুলিলেও ভুল নহয়। তদুপৰি বহুতো উদ্যোগ স্থাপনত বহু জনজাতীয় লোক উচ্ছেদ হ’ব লগা হৈছে। জনজাতি সকলৰ মাজত সুনিপুণ উদ্যোগিক শ্ৰমিকৰ অভাৱ। সেয়ে উদ্যোগখণ্ডৰ পৰা জনজাতিসকল অর্থনৈতিকভাৱে লাভৱান হ’ব পৰা নাই।

জনজাতীয় অর্থনীতিত শ্রম বিভাজন আছে যদিও ইয়াত নিম্নস্তৰৰ পুৰুষ-মহিলা বা ল’ৰা-ছোৱালীক কামৰ ভাগ আছে। এই ভাগবোৰ সকলো জনজাতিৰ বাবে একে নহয়। তথাপি পুৰুষে প্রধানকৈ হালবোৱা, ঘৰসজা, চিকাৰ কৰা আদি কাম কৰে। মহিলাই ৰন্ধা বঢ়া, পানী অনা, কাপোৰ ধোৱা, গুটিসিঁচা আদি কাম কৰে। বহু কামতে পুৰুষ আৰু মহিলাই সমানে ভাগ লয়। ল’ৰা-ছোৱালীয়ে সাধ্যানুসাৰে ডাঙৰক কামত সহায় কৰে। এনেধৰণৰ নিম্নমানৰ শ্রম বিভাজনে জনজাতিসকলৰ আর্থিক অৱস্থা নিম্ন হৈ থকাৰ ইংগিত দিয়ে।  

(খ) সামাজিক সমস্যাসমূহঃ  ভাৰতৰ অনুসূচীত জনজাতীয় সমাজত কিছুমান সামাজিক সমস্যাও দেখা যায়। এই সমস্যাসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল—

(i) বাল্যবিবাহঃ অধিকাংশ জনজাতিৰ মাজতে বাল্যবিবাহৰ প্রচলন আছে। বর্তমানকালত ভাৰতীয় সংবিধানে বিবাহৰ ক্ষেত্ৰত নিম্নতম সময়ৰ সীমা নির্ধাৰণ কৰিছে যদিও বহুতো জনজাতিয়ে বহু কম বয়সতে বৈবাহিক সম্বন্ধ ঘটায়। ফলত জনসংখ্যা বৃদ্ধি, বিধৱা অৱস্থা, শাৰীৰিক আৰু মানসিক ৰোগগ্রস্ততা আদিৰ দৰে সমস্যাসমূহে দেখা দিয়ে।

(ii) কন্যামূল্যঃ জনজাতীয় সমাজত বিবাহৰ ক্ষেত্ৰত কন্যামূল্যৰ প্ৰচলন দেখা যায়। আর্থিকভাৱে জুৰুলা জনজাতিসকলৰ বাবে উচ্চ মানৰ কন্যামূল্য দিয়াটো অসম্ভৱ হৈ পৰে। কন্যামূল্য দিব পৰাজনৰ অন্যান্য উপযুক্ততাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া নহয়। ফলত বৃদ্ধৰ লগৰ কিশোৰীৰ, লম্পট চৰিত্ৰৰ লোকৰ লগৰ সু-চৰিত্ৰা তিৰোতাৰ বৈবাহিক সম্বন্ধই সমাজত বিশৃংখলতাৰ সৃষ্টি কৰে। তদুপৰি কন্যামূল্য দিব নোৱাৰাৰ ফলত বহুতো যুৱক-যুৱতীৰ অবিবাহিত সম্বন্ধই সমাজত বিশৃংখলতাৰ সৃষ্টি কৰে। কন্যামূল্য দিব নোৱাৰাৰ বাবে বলপূর্বক হৰণ বা অন্যান্য সামাজিক অঘটন সংঘটিত হয়। গতিকে কন্যামূল্যৰ প্ৰচলন জনজাতীয় সমাজৰ এটা সমস্যা হৈ উঠিছে।

(ii) যুৱগৃহৰ পতন : পৰম্পৰাগতভাৱে জনজাতীয় সমাজত যুৱগৃহ বা ডেকাচাঙৰ প্ৰচলন আছিল। যুৱগৃহত উঠি অহা যুৱক-যুৱতীসকলক ধর্মীয়, সামাজিক, সাংস্কৃতিক, যুদ্ধ-বিগ্রহ আদি বিভিন্ন দিশৰ শিক্ষা দিয়া হৈছিল। তদুপৰি যুৱগৃহ অৱসৰ বিনোদন আৰু সামাজিক সংহতি ৰক্ষা কৰাৰো এক সংস্থা আবিৰ্ভাৱৰ ফলত সামাজিক কামবোৰ বেলেগ সংস্থাই কৰিবলৈ লৈছে। জনজাতীয় সমাজত লাহে লাহে যুৱগৃহ পতন ঘটিছে। যুৱগৃহৰ পতন ঘটাৰ ফলত জনজাতীয়সকলে তেওঁলোকৰ সামাজিক পৰম্পৰা বজাই ৰখাত অসুবিধা হৈছে। যাৰ ফলত জনজাতীয় সমাজত বহুতো সমস্যায়ে দেখা দিছে।

(iv) বেশ্যাবৃত্তি সম্পর্কীয় সমস্যাঃ  সহজ-সৰল জনজাতীয় সমাজৰ বহুতো লোকক বর্তমান সময়ত এচাম ব্যৱসায়ীয়ে নগদ ধন বা অন্যান্য সামগ্রীৰ প্রলোভন দেখুৱাই বেশ্যাবৃত্তিত লিপ্ত কৰাইছে। তদুপৰি কিছুমান লোকে দৰিদ্রতাৰ পৰা মোচন পাবলৈও বেশ্যাবৃত্তি অৱলম্বন কৰা কেতিয়াবা কিছুমান অবাঞ্চিত যৌন সমন্ধইও সময়ত বেশ্যাবৃত্তিৰ ৰূপ লয়। বেশ্যাবৃত্তিয়ে সামাজিক প্রতিমান ভংগকে ধৰি সামাজিক সম্পত্তিহীনতা, বিবাহ বিচ্ছেদ, যৌনৰোগগ্রস্ত, শাৰিৰীক ভাৰসাম্যহীনতা আদি বহুতো সমস্যাৰ সৃষ্টি হৈছে।  

(v) প্রাক-বৈবাহিক যৌন সম্বন্ধঃ  বহুতো জনজাতীয় সমাজত প্রাক্-বৈবাহিক যৌন সম্বন্ধত অনুমোদন আছে। কিছুমান সমাজত আকৌ এনে অনুমোদন নাথাকিলেও এই ক্ষেত্ৰত সমাজে কঠোৰ নিষেধ আৰোপ নকৰে। এনে যৌন সম্বন্ধৰ ফলত অবৈধ সন্তান জন্ম, পাৰিবাৰিক অশান্তি, বিবাহ-বিচ্ছেদ, আত্মহত্যা আদি বহুতে সমস্যাৰ উদ্ভৱ হয়।

(vi) সাংস্কৃতিক ভিন্নতাঃ ভাৰতৰ বিভিন্ন ঠাইত বসবাস কৰা বিভিন্ন জনজাতিৰ মাজত সাংস্কৃতিক ভিন্নতা আছে। ৰীতি-নীতি, খাদ্য, ভাষা, ধর্ম, সমাজ ব্যৱস্থা, সাজ-পাৰ, কলা-কৌশল এই সকলোবোৰ একে নহয়। সাংস্কৃতিক ভিন্নতাৰ বাবে বিভিন্ন জনজাতিৰ মাজত সামাজিক মিলা-মিচা আৰু সামাজিক আদান-প্রদানত অসুবিধাৰ সৃষ্টি হৈছে। ফলত জনজাতিসকল কিছুমান সমস্যাৰ সন্মুখীন হৈছে।

(vii) ভাষা সম্বন্ধীয় সমস্যাঃ  প্রতিটো জনজাতিৰে একো একোটা নিজস্ব ভাষা বা উপ-ভাষা আছে। তেওঁলোকে নিজা গোষ্ঠীটোৰ মাজত নিজা ভাষাৰে, অন্যান্য লোকৰ লগত প্রচলিত ভাষাৰে ভাৱৰ বিনিময় ঘটাব লাগে। প্রচলিত ভাষাৰে ভাৱৰ বিনিময় ঘটাব লাগে। এনে ক্ষেত্ৰত সামাজিক বুজা-পৰা আৰু মিলা-মিচাৰ ক্ষেত্ৰত বহুতো অসুবিধাৰ সৃষ্টি হয়। কিছুমান জনজাতিয়ে নিজৰ ভাষাকেই গোড়ামিৰে ধৰি ৰাখিব বিচাৰে। কিন্তু আন কিছুমানে নিজৰ ভাষা ত্যাগ কৰি আঞ্চলিক ভাষা বা ৰাষ্ট্ৰীয় ভাষা গ্রহণ কৰিছে। ভাষাৰ ক্ষেত্ৰত হোৱা এনে ভিন্নতায়ে জনজাতিৰ মাজত সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিছে।

(গ) ধর্মীয় সমস্যাঃ  পৰম্পৰাগতভাৱে জনজাতীয় ধর্ম বিশ্বাসত— আত্মবাদ, মনবাদ, প্রকৃতিবাদ, টোটেমবাদ আদিৰ প্ৰচলন আছিল। জনজাতীয় লোকৰ ধৰ্মৰ লগত যাদুৰ প্ৰতিও অগাধ বিশ্বাস আছিল। প্ৰায়বোৰ জনজাতিয়ে নিজা নিজা পৰম্পৰাৰে ধর্মীয় কাম আৰু উৎসৱ পালন কৰিছিল। কিন্তু সাম্প্রতিক কালত বহুতো জনজাতিয়ে তেওঁলোকৰ পৰম্পৰাক বাদ দি আন স্বীকৃতিপ্রাপ্ত ধর্ম গ্রহণ কৰা দেখা গৈছে। বহুতো ভাৰতীয় জনজাতিয়ে সাম্প্রতিক কালত হিন্দু, খ্রীষ্টান, বৌদ্ধ আদি ধর্ম গ্রহণ কৰিছে। এইদৰে ধর্ম বিশ্বাসৰ ক্ষেত্ৰত হোৱা পৰিবর্তনে জনজাতীয় সমাজ সংগঠনত বিশৃংখলতা সৃষ্টি কৰিছে। ধর্মীয় দিশত হোৱা বিশৃংখলতাৰ বাবে জনজাতীয় সমাজত বহুতো সমস্যাৰ উদ্ভৱ হৈছে।