Social Institution: Continuity and Change

৭৩) পৰিয়ালৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ পৰিয়ালৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল –

(ক) বিশ্বজনীনতাঃ পৰিয়াল এক বিশ্বজনীন সামাজিক সংস্থা। আদিম প্ৰকৃতিৰ পৰা সুসভ্য সমাজলৈকে পৃথিৱীৰ  সকলো মানৱ সমাজতেই পৰিয়াল ব্যৱস্থা দেখা যায়। সামাজিক সংস্থা হিচাপে পৰিয়ালে মানৱ সভ্যতাৰ আদিম অৱস্থাৰ পৰা বর্তমান সময়লৈকে বর্তি আছে।

(খ) অনুভূতিক আধাৰঃ পৰিয়াল হৈছে মানুহৰ প্রথম অনুভূতিক আধাৰ। পৰিয়ালেই মানুহৰ সুখ-দুখ, হাঁহিকান্দোন, আৱেগ-অনুভূতি প্রকাশ আৰু উপলব্ধিৰ আধাৰ স্বৰূপ। সেয়ে পৰিয়ালৰ সদস্যসকলৰ মাজত বিশেষ বিশেষ আনুভূতিক ভাৱে বিৰাজ কৰে।

(গ) ব্যক্তিত্ব গঠনৰ আধাৰঃ ব্যক্তিৰ ব্যক্তিত্ব গঠনত পৰিয়ালেই মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে। ব্যক্তিৰ সামাজিকীকৰণৰ অধিকাংশ দায়িত্ব পৰিয়ালেই বহন কৰে। সেয়ে পৰিয়াল হ’ল ব্যক্তিত্ব গঠনৰ মূল আধাৰ।

(ঘ) সীমিত আকাৰঃ যদিও পৰিয়ালেই প্রথম সামাজিক সংস্থা, তথাপি ইয়াৰ আকাৰ সীমিত। পৰিয়ালত সতি-সন্ততিৰ জন্ম হৈ আকাৰ বৃদ্ধি হৈ গৈ থাকিলেও মৃত্যু বা বিবাহ আদিৰ বাবে সদস্য সংখ্যা কম হৈও গৈ , কোনো পৰিয়ালত সদস্য সংখ্যা যথেষ্ট বৃদ্ধি হলে পৰিয়ালটোৰ বিভাজন ঘটে। সকলো পৰিয়ালেই এটা সীমিত আকাৰত বৰ্তি থাকে।

(ঙ) প্রাথমিক সমূহঃ পৰিয়াল হ’ল এটা প্রাথমিক সমূহ। কাৰণ পৰিয়ালৰ ব্যক্তিসকলৰ মাজত সম্বন্ধ এক স্বাভাৱিক প্রক্রিয়াৰে গঢ় লৈ উঠে। মুখামুখি সম্বন্ধৰ জৰিয়তে ইজনে সিজনক ভালদৰে উপলব্ধি কৰিব পাৰে , প্রাথমিক সমূহৰ সকলো চৰিত্ৰই পৰিয়ালত পোৱা যায় বাবে ই প্রাথমিক সমূহ।

(চ) সামাজিক সম্বন্ধৰ আধাৰঃ পৰিয়াল সামাজিক সম্বন্ধৰ আধাৰস্বৰূপ। পৰিয়ালক কেন্দ্ৰ কৰিয়েই সামাকিক সম্বন্ধবিলাকৰ অস্তিত্ব বৰ্তি থাকে। বিবাহ আৰু জন্মৰ জৰিয়তে সামাজিক সম্বন্ধৰ সৃষ্টি হয়।

৭৪) পৰিয়াল পদ্ধতিৰ সমস্যাসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ, পাশ্চাত্যকৰণ, নগৰীকৰণ, আধুনিকীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ ক্ৰমবিকাশৰ লগে লগে মানুহৰ আদর্শ, মূল্যবোধ, দৃষ্টিভংগীৰ যি পৰিৱৰ্তন হৈছে, সেই পৰিৱর্তনে পৰিয়াল পদ্ধতিলৈ বহুতো পৰিবৰ্তন আনিছে আৰুএই পৰিৱৰ্তন অহাৰ লগে লগে আধুনিক যুগৰ পৰিয়াল পদ্ধতিত কিছু নতুন নতুন সমস্যাৰ সন্মুখীন হ’বলগী হৈছে। সেই সমস্যাসমূহ হ’ল-

(ক) স্থায়ীত্বহীনতাঃ স্থায়ীত্বহীনতা আধুনিক পৰিয়ালৰ এটা প্রধান সমস্যা। বর্তমান পৰিয়ালবিলাকত অস্থিৰতাই দেখা দিছে। স্বামী-স্ত্রীৰ মাজত বিবাহ-বিচ্ছেদ, পৰিয়াল ত্যাগ, আত্মহত্যা, মানসিক অশান্তি আদি কাৰণৰ ফলত পৰিয়ালবিলাকৰ স্থায়িত্বতা নাইকিয়া হৈছে।

(খ) অনুশাসনহীনতাঃ বর্তমান পৰিয়ালবৰত পিতৃৰ প্রাধান্যতা লাহে লাহে কমি আহিবলৈ ধৰিছে। ফলত পৰিয়ালসমূহ অনুশাসনৰ ক্ষেত্ৰত দুর্বল হৈ পৰাত সামাজিক বিশৃংখলতাৰ সৃষ্টি হ’বলৈ ধৰিছে। অনুশাসনৰ অভাবৰ ফলত বর্তমান আমাৰ সমাজত কিশোৰ অপৰাধ, যুৱ-উশৃংখলতা আদি নানান সমস্যাই দেখা দিছে।

(গ) বৃদ্ধসকলৰ অসহায়তাঃ বর্তমান যুগৰ যুৱক-যুৱতীসকলে বিবাহৰ পিছতে মূল পৰিয়ালৰ পৰা আঁতৰি স্বাধীনভাৱে একোটা সৰু পৰিয়াল হৈ থাকিব বিচাৰে। সন্তানসকল তেনেদৰে আঁতৰি যোৱাৰ ফলত বৃদ্ধ দেউতাকসকল অসহায় হৈ পৰে।

(ঘ) অসংযত যৌন সম্পর্কঃ আধুনিক যুগৰ মানুহৰ বিবাহৰ ক্ষেত্ৰত থকা দৃষ্টিভঙ্গীৰ পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণে নগ চহৰে বিবাহপাশত আবদ্ধ নোহোৱাকৈও মানুহে যৌন সম্পর্ক ৰক্ষা কৰে। ফলস্বৰূপে, বহু সময়ত যৌন ৰোগ, বিবাহ বিচ্ছেদ, মানসিক উদ্বিগ্নতা, মনোনামালিন্য আদিৰ সৃষ্টি হৈ পৰিয়াল বিপদগ্রস্ত হোৱা দেখিবলৈ পোৱা যায়।

৭৫) যুটীয়া পৰিয়াল বুলিলে কি বুজা? যুটীয়া পৰিয়ালৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ যুটীয়া পৰিয়াল ভাৰতীয় সমাজৰ এক উল্লেখযোগ্য বৈশিষ্ট্য। ভাৰতীয় হিন্দু সমাজত যুটীয়া পৰিয়াল পদ্ধতিৰ গুৰুত্ব অধিক। সাধাৰণতে পিতৃ-মাতৃ আৰু তেওঁলোকৰ বিবাহিত সন্তানৰ উপৰি অন্যান্য সম্পর্কীয় ব্যক্তিক লৈ যুটীয়া পৰিয়াল গঠন হয়। সমাজতত্ত্ববিদ ইৰাৱতী কার্বেৰ মতে, “যুটীয়া পৰিয়াল হ’ল কিছুমান ব্যক্তি যিসকলে সাধাৰণতে একে ঘৰতে বাস কৰে, একে ৰান্ধনিশালত ৰন্ধা আহাৰ গ্ৰহণ কৰে, যিসকলে সম্পত্তিৰ উমৈহতীয়া গৰাকী হয়, একে লগে পূজা-পাতল কৰে আৰু যিসকলৰ মাজত স্বজনতাৰ সম্বন্ধ থাকে।

যুটীয়া পৰিয়ালৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল—

(ক) বহুলাকৃতিঃ সাধাৰণতে যুটীয়া পৰিয়ালৰ সদস্যসকলে একেটা ঘৰতে বাস কৰে। হিন্দু আইন মতে কোনো এটা পৰিয়াল যুটীয়া পৰিয়াল হিচাপে পৰিগণিত হ’বলৈ হ’লে একেটা ঘৰতে বসবাস কৰিবই লাগিব। যুটীয়া পৰিয়ালত মাক-দেউতাক, তেওঁলোকৰ সন্তানৰ লগতে তেওঁলোকৰ আত্মীয় স্বজন অন্তর্ভুক্ত হৈ থাকে কাৰণে পৰিয়ালৰ আকাৰ ডাঙৰ হয়।

(খ) উমৈহতীয়া ৰান্ধনিশালঃ উমৈহতীয়া ৰান্ধনিশাল যুটীয়া পৰিয়ালৰ অন্য এটা বৈশিষ্ট্য। যুটীয়া পৰিয়ালৰ সদস্যসকলে একেটা ৰান্ধনিশালৰ আহাৰ গ্ৰহণ কৰে। একেটা গৃহতে বসবাস কৰিলেও সদস্যসকলে যদি উমৈহতীয়া ৰান্ধনিশালৰ পৰা আহাৰ গ্ৰহণ নকৰে, তেন্তে তাক যুটীয়া পৰিয়াল হিচাপে আখ্যা দিব নোৱাৰি। পৰিয়ালৰ সদস্যসকলে পৃথক বাসস্থানত বসবাস কৰিলেও উমৈহতীয়া ৰান্ধনিশালৰ পৰা আহাৰ গ্ৰহণ কৰিলে যুটীয়া পৰিয়াল হিচাপে  বিবেচিত হয়।

(গ) উমৈহতীয়া সম্পত্তিঃ যুটীয়া পৰিয়ালৰ আন এটা বৈশিষ্ট্য হৈছে উমৈহতীয়া সম্পত্তিৰ অধিকাৰ লাভ কৰে। পৰিয়ালৰ সদস্যসকলে সম্পত্তিৰ উমৈহতীয়া অধিকাৰ লাভ কৰে। পৰিয়ালৰ সকলো সদস্যই সামর্থ অনুযায়ী পৰিয়ালটোৰ উন্নতিৰ হকে শ্ৰম কৰে বা অর্থ আহৰণ কৰে। এনেকৈ আহৰণ কৰা টকা-পইচা বা সম্পত্তি পৰিয়ালটোৰ উমৈহতীয়া পুঁজিত জমা হয় । সাধাৰণতে যুটীয়া পৰিয়ালটোৰ মুৰব্বীজনৰ নিৰ্দেশত বা সদস্যসকলৰ সামূহিক মতামতৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি উমৈহতীয়া সম্পত্তি আহৰণ বা বিভাজন কৰা হয়।

(ঘ) উমৈহতীয়া সামাজিক আৰু ধর্মীয় কর্তব্যঃ যুটীয়া পৰিয়ালৰ সদস্যসকলে উমৈহতীয়াভাৱে সামাজিক আৰু ধর্মীয় কর্তব্য পালন কৰে। সকলো সদস্যই ধর্মীয় কর্তব্য কৰোতে সামূহিকভাৱে কৰা পৰিলক্ষিত হয়। দৈনন্দিন কামকাজ, প্রথা, ৰীতি-নীতি আদি পৰিয়ালৰ সকলোবোৰ সদস্যই পালন কৰে। যুটীয়া পৰিয়ালৰ সমূহ সদস্যই সামাজিক প্ৰস্থিতি লাভৰ বাবে উমৈহতীয়া প্রচেষ্টা চলায়। বছৰেকীয়া উৎসৱ, শ্রাদ্ধ, পার্বণ, বিবাহ আদিত যুটীয়া পৰিয়ালৰ সদস্যসকলৰ উমৈহতীয়া সহযোগিতা পৰিলক্ষিত হয়।

(ঙ) উৎপাদন গোটঃ যুটীয়া পৰিয়ালক উৎপাদন গোট হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়। যুটীয়া পৰিয়ালৰ অৰ্থ আহৰণ বা উৎপাদনৰ মূল ভিত্তি হৈছে কৃষি। যিহেতু পৰিয়ালৰ অধিকাংশ সদস্যই উৎপাদনৰ বাবে একেগোট হৈ কাম কৰে, সেয়ে এনে পৰিয়ালক উৎপাদনৰ গোট বুলি অভিহিত কৰিব পাৰি।

(চ) আর্থিক স্থিৰতাঃ যুটীয়া পৰিয়ালত একক পৰিয়ালতকৈ দৃঢ়ভাৱে আর্থিক স্থিৰতা পৰিলক্ষিত হয়। এনে পৰিয়ালত অধিক উৎপাদন কৰাৰ ফলত আর্থিক স্থিৰতা অক্ষুন্ন থাকে। তদুপৰি সম্পত্তিৰ উমৈহতীয়া অধিকাৰৰ বাবে সম্পত্তি সংৰক্ষিত হৈ থকাৰ ফলত যুটীয়া পৰিয়ালত আর্থিক স্থিৰতা বৃদ্ধি পায়।

(ছ) সাংস্কৃতিক ধাৰাবাহিকতাঃ যুটীয়া পৰিয়ালত সাংস্কৃতিক ধাৰাবাহিকতা অক্ষুন্ন থাকে। এনে পৰিয়ালত সদস্যসকলে পৰিয়ালটোৰ পৰম্পৰা বা ৰীতি-নীতি, চাল-চলন, সামাজিক আৰু ধর্মীয় পদ্ধতি মানি চলাৰ ফলত সাংস্কৃতিক ধাৰাবাহিকতা বজাই ৰাখিব পাৰে।

৭৬) স্বজন পদ্ধতিৰ কামসমূহ কি কি?

বা সমাজত স্বজন পদ্ধতিৰ গুৰুত্ব কি?

উত্তৰঃ স্বজন পদ্ধতিৰ কামবোৰ হ’ল—

(ক) সামাজিক ঐক্য বজাই ৰখাৰ ক্ষেত্ৰত স্বজন পদ্ধতিয়েই মুখ্য ভূমিকা গ্রহণ কৰে।

(খ) বিবাহ, শ্মশান যাত্রা, উৎসৱ-পাৰ্বণ আদিত স্বজন সম্বন্ধীয় লোকে পৰস্পৰে পৰস্পৰক সহায় কৰাৰ বাবে সুখ-দুখৰ সময়ত ব্যক্তিয়ে যথেষ্ট সকাহ পায়। ফলত পৰিয়ালে সংহতি বজাই ৰাখিব পাৰে।

(গ) স্বজন পদ্ধতিৰে সম্বন্ধিত লোকৰ মাজত বিবাহ নিষিদ্ধ হোৱাত সামাজিক শৃংখলা অটুত থাকে।

(ঘ) সামাজিকীকৰণৰ ক্ষেত্ৰতো স্বজন পদ্ধতিৰ বিশেষ গুৰুত্ব আছে। স্বজন সম্বন্ধীয় ব্যক্তিৰ মাজতেই শিশুক ভৱিষ্যতৰ সামাজিকীকৰণৰ শিক্ষা দিয়া হয়।

(ঙ) অর্থনৈতিক দিশটো স্বজন পদ্ধতিৰ প্ৰভাৱ আছে। ব্যৱসায়-বাণিজ্য বা দুখে-বিপদে স্বজন পদ্ধতিৰে সম্পর্কিত ব্যক্তিয়ে ইজনে সিজনক সহায়-সহযোগ আগবঢ়ায়।

(চ) ৰাজনৈতিক দিশটো স্বজন পদ্ধতিৰ প্ৰভাৱ আছে। সাধাৰণতে নির্বাচিত স্বজন গোষ্ঠীৰ নিজ সম্পর্কিত প্রার্থীকে প্রাথমিক সমর্থন জনায়।

৭৭) জনজাতিৰ বিভিন্ন বৈশিষ্ট্যবোৰ চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ জনজাতিৰ বিভিন্ন বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল—

(ক) সাধাৰণ নাম : সকলোবোৰ জনজাতিৰ এটা সাধাৰণ নাম থাকে, যিটোৰ দ্বাৰা ব্যক্তিসকলে নিজকে এটা সুকীয়া প্রজাতীয় গোটৰ বুলি চিনাকি দিয়ে। যেনে– মিচিং, দেউৰী, কুকি, মুণ্ডা ইত্যাদি।

(খ) নির্দিষ্ট ভৌগোলিক অঞ্চলঃ জনজাতিসকলৰ একোটা নির্দিষ্ট ভৌগোলিক অঞ্চল থাকে। অধিকসংখ্যক জনজাতিয়ে সেই নির্দিষ্ট অঞ্চলৰ বাহিৰে অন্য অঞ্চলত বসবাস নকৰে। সেই নির্দিষ্ট অঞ্চলটোৰ লগত খাপ খোৱা জীৱন নির্বাহ প্রণালীৰে এওঁলোক পৰিচিত হৈ উঠে।  

(গ) সাধাৰণ ভাষাঃ সকলোবোৰ জনজাতিৰে একোটা সাধাৰণ ভাষা বা দোৱান থাকে। সকলো জনজাতিৰ  ব্যক্তিসকলে নিজৰ ভাষা বা দোৱানেৰে মনৰ ভাৱ প্ৰকাশ কৰে।

(ঘ) যুৱগৃহ ব্যবস্থাঃ প্রায়বোৰ জনজাতিৰ মাজতেই যুৱগৃগ বা ডেকাচাং সামাজিক শিক্ষা দিয়া একোটা অনুষ্ঠান। জনজাতিভেদে যুৱগৃহৰ নামো বেলেগ বেলেগ, যেনে– মিকিৰসকলৰ মাৰু, নগাসকলৰ মুৰং, ইত্যাদি।

(ঙ) ৰাজনৈতিক সংগঠনঃ সকলো জনজাতিৰে নিজা নিজা সমস্যাবিলাক সমাধান কৰিবলৈ একোটা সংগঠন থাকে। এই সংগঠনৰ জৰিয়তে সমাজৰ বিভিন্ন বিশৃংখলাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি সমাজ নিয়ন্ত্রণ কৰি ৰখা হয় যেনে— মিচিংসকলৰ এনে সংগঠনটোৰ নাম কেবাং’ ।

(চ) একে সামাজিক ৰীতি-নীতি পালনঃ সাধাৰণতে একেটা জনজাতিৰ অন্তর্ভুক্ত ব্যক্তিসকলে একেধৰণৰ সামাজিক ৰীতি-নীতি, উৎসৱ-পাৰ্বণ, সাংস্কৃতিক মান আদি মানি চলে। নিজৰ জনজাতিৰ বাহিৰে অন্য জনজাতি লগত ভক্ষাভক্ষ, সামাজিক আদান-প্রদান আদিত কিছুমান নিষেধ মানি চলাটো লক্ষণীয় দিশ। | (ছ) শিক্ষাৰ অনগ্ৰসৰতাঃ জনজাতীয় সমাজ শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত এতিয়াও বহু পিছপৰা। এতিয়াও জনজাতিসকল মাজত নিৰক্ষৰ লোকৰ সংখ্যা যথেষ্ট। বিভিন্ন কাৰণৰ বাবে জনজাতিসকলে আধুনিক শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত অজনজাতীয় লোকৰ লগত সমানে মিলাব পৰা নাই।

(জ) অন্তবিবাহী গোটঃ প্রায়বিলাক জনজাতিয়েই অন্তবিহী। অর্থাৎ নিজৰ জনজাতিৰ মাজতহে বিবাহ কার্য সম্পন্ন হয়। যেনে— কছাৰীৰ কছাৰীৰ লগত, নকটেৰ নকটেৰ লগত, নিছিৰ নিছিৰ লগত ইত্যাদি। অন্য জনজাতিৰ লগত হোৱা বিবাহক সমাজে সহজে স্বীকৃতি নিদিয়ে।

(ঝ) প্রতীক পূজাঃ প্ৰায়বোৰ জনজাতিয়ে উপাস্য দেৱতাৰ ৰূপত পাৰ্থিৱ জগতৰ যিকোনো এটা বস্তুক লৈ পূজা কৰে। প্রতীক হিচাপে লোৱা এনে বস্তু জীৱিত বা নির্জীৱ হ’ব পাৰে। মুখ্য কোনো এটা ধর্ম গ্রহণ কৰা জনজাতিৰ বাহিৰে প্ৰায়বোৰ জনজাতিয়ে বর্তমানেও এনে প্রতীক পূজা কৰে।

৭৮) স্থায়ী বৈশিষ্ট্যৰ ভিত্তিত জনজাতীয় সমাজবোৰক শ্রেণী বিভক্ত কৰা পদ্ধতিবোৰ ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন অঞ্চলত বাস কৰা জনজাতিসকলক আমি বেলেগ বেলেগ দৃষ্টিকোণৰ পৰা বিভিন্ন ধৰণেৰে ভাগ কৰিব পাৰোঁ। এই ভাগবোৰ তলত চমুকৈ উল্লেখ কৰা হ’ল—

(ক) ভৌগোলিক অৱস্থান : ভৌগোলিক অঞ্চলৰ ভিত্তিত ভাৰতীয় জনজাতিসকলক চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি । সেইকেইটা হ’ল- উত্তৰ আৰু উত্তৰ পূৱ অঞ্চলৰ জনজাতি, কেন্দ্রীয় অঞ্চলৰ জনজাতি, দক্ষিণ অঞ্চলৰ জনজাতি, আন্দামান আৰু নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জৰ জনজাতি।

(খ) ভাষাভিত্তিক শ্রেণীকৰণঃ ভাষাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি জনজাতিসকলক তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পৰা যায়– অষ্ট্ৰো এচিয়াটিক ভাষাৰ গোট, দ্রাবিড়ী ভাষাগোষ্ঠীৰ গোট আৰু তিব্বতী চীনা ভাষাগোষ্ঠীৰ গোট।

(গ) বৃত্তিগত শ্রেণী বিভাজনঃ  বৃত্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিও জনজাতিসকলক পুনৰ তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি। সেই ভাগকেইটা হ’ল— অৰণ্যৰ উৎপাদন সংগ্রহ কৰা আদিম জনজাতি, পশুপালন স্তৰত আদিম জনজাতি, কৃষি, চিকাৰ, মাছমৰা আদি বৃত্তিত জড়িত আদিম জনজাতি।

(ঘ) শাৰীৰিক বৈশিষ্ট্যৰ আধাৰত শ্ৰেণীকৰণঃ  ভাৰতীয় জনজাতিসকলক শাৰীৰিক বৈশিষ্ট্যৰ আধাৰত তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি। সেইকেইটা হ’ল মংগোলীয়সমূহ, প্রট’অষ্ট্রেলয়ডসমূহ, নেগ্রিটসমূহ।

৭৯) জনজাতি সমাজৰ সাম্প্রতিক পৰিবৰ্তনৰ কাৰণসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা ।

উত্তৰঃ ভাৰতীয় জনজাতীয় সমাজত বিভিন্ন দিশত পৰিবর্তন হোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে। ইয়াৰ মূল কাৰণবোৰ হ’ল-

(ক) শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ ভাৰতত শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ হোৱাৰ ফলত জনজাতীয় লোকসকলেও আধুনিক শিক্ষাৰ পোহৰ পালে। আধুনিক শিক্ষাৰে শিক্ষিত জনজাতিসকলে তেওঁলোকৰ সমাজত পৰম্পৰাগতভাৱে চলা বহুতো ক্রিয়াকাণ্ড বাদ দি সভ্য সমাজৰ লগত খোজ মিলালে। শিক্ষাৰ প্ৰসাৰতাই জনজাতিসকলৰ মাজত কাৰিকৰী আৰু বৃত্তিমূলক শিক্ষাও দিছে, ফলত জনজাতিসকলৰ মাজত বৃত্তিৰ ক্ষেত্ৰতো পৰিবৰ্তনে দেখা দিছে।

(খ) চৰকাৰী সুবিধাঃ জনজাতিসকল অজনজাতীয়সকলৰ লগত সমানে আগবাঢ়িবৰ বাবে ভাৰত চৰকাৰে জনজাতিসকলৰ প্রতি বিভিন্ন সুবিধা আগবঢ়াইছে। চৰকাৰী অনুদান আদি আগবঢ়াই জনজাতিসকলক জাগ্রত কৰা হৈছে, ফলত জনজাতিসকলৰ মাজত ভালেখিনি পৰিবৰ্তন আহি পৰিছে।  (গ) যাতায়াতৰ উন্নতিঃ যাতায়াতৰ উন্নতি সাধন হোৱাৰ লগে লগে জনজাতীয় লোকসকলে এঠাইৰ পৰা আন ঠাইলৈ সহজে যাব পৰা হৈছে। তেওঁলোকে বিভিন্ন সমাজৰ সৈতে মিলা-মিছা কৰাটোও সম্ভৱ হৈ উঠিছে। বিভিন্ন জনজাতি আৰু অজনজাতীয় লোকৰ লগত হোৱা সংশ্ৰৱৰ ফলত জনজাতীয় সমাজৰ পৰিবৰ্তনৰ সূচনা হৈছে।

(ঘ) নগৰীকৰণঃ ক্ষীপ্র নগৰীকৰণৰ বাবে বর্তমান বহু জনজাতীয় লোকে নগৰ অঞ্চলতে বাস কৰিবলৈ লৈছে। নগৰত বিভিন্ন মানুহৰ সংস্পৰ্শত বসবাস কৰাৰ ফলত বিবাহ, ভক্ষাভক্ষ, ধর্ম আদি বিভিন্ন দিশত জনজাতিসকল পূর্বৰ প্রচলিত ৰীতিৰ পৰা আঁতৰি আহিছে। ফলত জনজাতীয় সমাজ সংৰচনাত পৰিবৰ্তন হৈছে।

(ঙ) উদ্যোগীকৰণঃ উদ্যোগীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ ফলত দেশৰ বিভিন্ন উদ্যোগ স্থাপনে জনজাতীয় সমাজৰ পৰিবর্তন আনি দিছে। উদ্যোগখণ্ডত বর্তমান জনজাতিৰ লোকক ঔদ্যোগিক বনুৱা বা উদ্যোগ কৰ্মচাৰী হিচাপে পোৱা যায়। ফলত পৰম্পৰাগত জনজাতীয় বৃত্তিত পৰিবৰ্তন আহি পৰিছে।

উক্ত কাৰণসমূহৰ উপৰিও পাশ্চাত্যকৰণ, সংস্কৃতকৰণ, ৰাজনৈতিক দিশ, অর্থনৈতিক দিশ, ধর্মীয় দিশ আদিৰ ক্ষেত্ৰতো জনজাতিসকলৰ পৰিবর্তন পৰিলক্ষিত হৈছে। বর্তমান জনজাতিসকল অজনজাতীয় সমাজৰ দৰে আগবাঢ়ি গৈছে। হয়তো অদূৰ ভৱিষ্যতে জনজাতীয়সকল পিছপৰা জনগোষ্ঠী হৈ নাথাকিব।

৮০) জাতি ব্যৱস্থাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি? আলোচনা কৰা।

উত্তৰ : জাতি ব্যৱস্থাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হল—

(ক) জাতি ব্যৱস্থা হৈছে সমাজৰ এক খণ্ড বিভাজন ব্যৱস্থা

(খ) জাতি ব্যৱস্থা হৈছে সমাজৰ এক সামাজিক আৰু ধর্মীয় স্তৰীকৰণ ব্যৱস্থা

(গ) জাতি ব্যৱস্থাত খোৱা-বোৱা আৰু সামাজিক ৰীতি-নীতিৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰভেদ আছে।

(ঘ) জাতি ব্যৱস্থা হৈছে অন্তর্বিাহী ব্যৱস্থা

(ঙ) জাতি ব্যৱস্থাত পৃথক বৃত্তি গ্রহণত বাধা-নিষেধ আছে।

(চ) জাতি ব্যৱস্থাত সামাজিক আৰু ধর্মীয় নিযোগ্যতাৰ ব্যৱস্থা আছে।

৮১) গোলকীকৰণ বা বিশ্বায়নৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ গোলকীকৰণ বা বিশ্বায়নৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল-

(ক) গোলকীকৰণ : গোলকীকৰণৰ ধাৰণাটোৱে ১৯৮০ চন মানৰ পৰা গোটেই বিশ্বতে বিকাশ লাভ কৰিছে যদিও ই নতুন ধাৰণা নহয়। এই ধাৰণাটো উদ্যোগ বিপ্লৱৰ পাছতেই বিকশিত হৈছিল আৰু তাৰ পাছত ঔপনিবেশিক কালত ধাৰণাটোৱে বিকাশ লাভ কৰিছিল।  

(খ) গোলকীকৰণে উৎপাদনৰ গোলকীকৰণকো বুজায়ঃ  গোলকীকৰণৰ জৰিয়তে অর্থনৈতিক পৰিকল্পনা আৰু নিয়ন্ত্রণক তুলনামূলক এক গণ্ডীৰ পৰা এক বহল পৰিসৰলৈ লৈ যোৱা হয়। গোলকীয় পৰিসৰত গোটেই পৃথিৱীকে একে শ্রম, কেঁচা সামগ্ৰী আৰু বজাৰ ৰূপে গণ্য কৰা হয়।

(গ) ৰপ্তানিৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্রদানঃ  গোলকীকৰণ অর্থনীতিত ৰপ্তানি বাণিজ্যই বিশেষ প্রাধান্য পায়। ৰপ্তানি ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি উদ্যোগখণ্ডৰ বিশেষ প্রসাৰ ঘটে। ৰপ্তানিৰ বাবে দ্রব্যৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মূল্যমানো প্রায় একে থাকে  

(ঘ) দেশীয় অর্থনীতিয়ে গোলকীয় অর্থনীতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰেঃ গোলকীকৰণৰ আন এটা বৈশিষ্ট্য হ’ল ই দেশীয় অর্থনীতিৰ ওপৰত প্ৰভাৱ নেপেলোৱাকৈ হোৱা স্বাধীন প্রক্রিয়া নহয়। দেশীয় উৎপাদন বাঢ়িলে ৰপ্তানি বাঢ়ে আৰু দেশৰ অৰ্থনীতিৰ উন্নতি হয়। দেশৰ মুঠ উৎপাদনৰ ওপৰতো গোলকীয় অর্থনীতিয়ে নির্ভৰ কৰে।

(ঙ) কিছুমান সীমাবদ্ধতাৰ মাজতহে গোলকীকৰণ হয়ঃ গোলকীকৰণৰ ফলত বিশ্বত বাণিজ্যৰ কথা কোৱা হয় যদিও প্রকৃত পক্ষে কোনো দেশেই দেশীয় উৎপাদনৰ কথা চিন্তা নকৰাকৈ অবাধ মুক্ত বাণিজ্যত অংশ গ্রহণ কৰা নাই। দ্রব্য আমদানিৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰতিখন দেশেই নিজা নিজা ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰে। সময় আৰু দেশভেদে গোলকীকৰ ওপৰত পেলোৱা প্ৰভাৱ বেলেগে বেলেগ। ই দেশৰ ৰাজনৈতিক অৱস্থা আৰু সম্বন্ধৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

৮২) গোলকীকৰণৰ সুপ্ৰভাৱ আৰু কু-প্ৰভাৱসমূহ লিখা।

উত্তৰঃ গোলকীকৰণৰ সুপ্ৰভাৱবোৰ হ’ল—

(ক) পৃথিৱীৰ আকাৰ সৰু হৈছে।

(খ) বিশ্ব সম্পত্তি বৃদ্ধি হৈছে।

(গ) বিশ্বৰ শান্তি আৰু সহযোগিতাত উদ্গনি যোগায়

(ঘ) উন্নত প্রতিযোগিতাৰ সুবিধা

(ঙ) অর্থনৈতিক উন্নয়ন

গোলকীকৰণৰ কু-প্রভাৱসমূহ হ’ল—

(ক) গোলকীকৰণে ধনী আৰু দুখীয়া দেশৰ পার্থক্য বৃদ্ধি কৰে। গোলকীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে ধনী দেশসমূহ বেছি ধনী আৰু দুখীয়া দেশসমূহ বেছি দুখীয়া হৈ গৈছে।

(খ) আন্তঃ দেশীয় বৃহৎ বিত্তীয় সংস্থাবিলাকৰ হেঁচাৰ বাবে উন্নয়নশীল আৰু অনুন্নত দেশসমূহে’একেলগে উন্নত দেশৰ লগত বিত্তীয় বিনিময় কৰিব লগা হয়। ফলত ধনী আৰু দুখীয়া দেশবোৰত আন্তর্জাতিক বজাৰ মুকলি কৰাৰ বাবে পিছপৰা দেশসমূহৰ লোকচানহে হয়।

(গ) গোলকীকৰণৰ ফলত বহুতো ক্ষুদ্র উদ্যোগ বন্ধ হৈ যাব লগা হয়। বিশ্ববাণিজ্যত ফেৰ মাৰিব নোৱাৰা উদ্যোগসমূহে তিষ্ঠি থাকিব নোৱাৰে।

(ঘ) গোলকীকৰণৰ ফলত প্রাকৃতিক ভাৰসাম্য বিনষ্ট হৈছে।

(ঙ) গোলকীকৰণে সৃষ্টি কৰা তীব্র প্রতিযোগিতা আৰু পৰিবর্তনে মানুহক নিৰাপত্তাহীনতাত ভোগায়।

(চ) গোলকীকৰণৰ ফলত মহিলা শ্রমিকৰ ওপৰত শোষণ বেছি হয়।

(ছ) গোলকীকৰণৰ ফলত বহুতো শ্ৰম ৰাহি হয়।

(জ) গোলকীকৰণৰ ফলত উন্নত দেশবোৰে দৰিদ্ৰ দেশবোৰক শোষণ কৰে।

৮৩) ভাৰতীয় অর্থনীতিত গোলকীকৰণৰ প্ৰভাৱ কেনেধৰণৰ আছিল ?

উত্তৰঃ ভাৰতীয় অর্থনীতিত গোলকীকৰণে বিভিন্ন ধৰেণ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰা দেখা গৈছে। ভাৰতীয় অর্থনীতিত গোলকীকৰণৰ প্ৰভাৱসমূহ হ’ল—

(ক) গোলকীকৰণে ঔদ্যোগিক উন্নয়নৰ গতি খটকীয়া কৰে। উন্নত দেশসমূহৰ পৰা অনুন্নত আৰু উন্নয়নশীল দেশসমূহে ঔদ্যোগিক সামগ্ৰীসমূহ লাভ কৰিব পৰা হোৱাৰ বাবে ঔদ্যোগিক উন্নয়ন সহজ হৈ পৰিছে।

(খ) গোলকীকৰণে কাৰিকৰী কৌশল উন্নত হোৱাত সহায় কৰিছে। এখন দেশে আন এখন দেশৰ পৰা প্রযুক্তি কৌশল আহৰণ কৰিব পৰা হোৱাৰ বাবে কাৰিকৰী কৌশলৰ উন্নতি ঘটিছে।  

(গ) কাৰিকৰী-প্রযুক্তি আৰু ঔদ্যোগিক উন্নয়নৰ লগে লগে অর্থনৈতিক উন্নয়নো ঘটিছে। কাৰণ এখন দেশৰ পৰা আন এখন দেশলৈ মূলধনৰ সৰবৰাহ সহজ হৈ উঠিছে।

(ঘ) গোলকীকৰণৰ ফলত ক্ষীপ্র উৎপাদন আৰু দ্ৰৱসমূহৰ ধাৰাবাহিক যোগানৰ সুবিধা হৈছে। যি দ্রব্যৰ উৎপাদন ব্যয় যি দেশত কম সেই বস্তু তেনে দেশত উৎপাদন কৰি আন আন দেশসমূহলৈ পঠোৱাৰ ফলত প্রতিযোগিতামূলক মূল্যৰ সৃষ্টি হৈছে।

(ঙ) উন্নত প্রযুক্তিৰ ব্যৱহাৰৰ ফলত সুন্দৰ ৰূপত কম মূল্যত দ্রব্যসমূহ বজাৰত বিক্ৰী কৰিব পৰা হৈছে। বিজ্ঞাপনৰ আধুনিক মাধ্যমসমূহে উৎপাদিত দ্ৰৱ্যসমূহৰ বিষয়ে সহজেই বিশ্ববাসীক জানিবলৈ দিয়ে। সেয়ে উপভোক্তাই সহজে পছন্দৰ বস্তু নির্বাচন কৰি উপভোগ কৰিব পৰা হৈছে।

(চ) গোলকীকৰণৰ ফলত মানুহে উন্নত মানৰ জীৱন নির্বাহ কৰিব পৰা হৈছে। ইয়াৰ ফলত বহুতো লোকে উচ্চ আয়ৰ স্থানত নিজকে নিযুক্ত কৰিব পৰা হৈছে আৰু উন্নত জীৱন নির্বাহ কৰিবলৈ সমৰ্থ হৈছে।  

৮৪) জাতিৰ শব্দগত বা আক্ষৰিক অর্থ লিখা—

উত্তৰঃ ভাৰতীয় সমাজ সংৰচনাৰ অন্যতম আধাৰ হ’ল জাতি ব্যৱস্থা। জাতি’ শব্দটোৰ ইংৰাজী প্রতিশব্দ হছে Caste। এই Caste শব্দটো পর্তুগীজ Casta শব্দৰ পৰা আহিছে। ভাৰতীয় জাতি শব্দটো সংস্কৃত ‘জান’ শব্দৰ পৰা আহিছে। “জান” শব্দৰ অৰ্থ জন্মলাভ কৰা। অর্থাৎ জন্মৰ ভিত্তিত বিভক্ত পৰিয়াল বা গোত্র বা বংশৰ সমষ্টিয়েই হৈছে জাতি।

৮৫) পৰিয়ালৰ সংজ্ঞা দিয়া।

উত্তৰঃ পৰিয়াল মানৱ সমাজৰ মূল আধাৰ আৰু এক বিশ্বজনীন সামাজিক সংস্থা। পৰিয়ালৰ উৎপত্তিৰ পিছথে মানুহে সমাজ সংগঠনৰ ব্যৱস্থা লয়। পৰিয়ালেই মানুহৰ সামাজিক জীৱনৰ প্রথম পদক্ষেপ। কিয়নো পৰিয়ালতেই মানুহৰ জনম হয়, ইয়াতেই ডাঙৰ-দীঘল হয়। ইয়াতেই সামাজিক জীৱনৰ প্রাথমিক কথাখিনি শিকি নিজকে সমাজৰ উপযুক্ত ব্যক্তি হিচাপে গঢ়ি তোলে।  

পৰিয়াল সম্পর্কে সমাজতত্ত্ববিদসকলে বেলেগ বেলেগ সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে যদিও কোনোটোৱেই সার্বজনীন সংজ্ঞা নহয়। কেইজনমান সমাজতত্ত্ববিদৰ কেইটামান সংজ্ঞা তলত দিয়া হ’ল—

মেক আইভাৰ আৰু পেজৰ মতে, “পৰিয়াল হৈছে এক নির্দিষ্ট আৰু স্থায়ী যৌন সম্বন্ধৰ দ্বাৰা নির্ধাৰিত সামাজিক গোট, যি গোটে সন্তান জনম দি সিহঁতক প্রতিপালন কৰাৰ কার্য সমাপন কৰিব পাৰে”।

অগবাৰ্ণ আৰু নিমকফৰ মতে, “পৰিয়াল হৈছে বিবাহিত পতি-পত্নী আৰু তেওঁলোকৰ নিজৰ ফালৰ পৰা জন্ম হোৱা বা আনৰ পৰা তুলি লোৱা সন্তানক লৈ গঠিত হোৱা ব্যক্তিৰ সমষ্টি বা সামাজিক গোট”।

কিংছলি ডেভিছৰ মতে, “পৰিয়াল এনে কেইটামান ব্যক্তিৰ সমষ্টি বা গোট, যি গোটৰ পাৰস্পৰিক সম্বন্ধ তেজমঙহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰা হয় আৰু সেই কাৰণেই এই গোটৰ প্রত্যেকেই সম্বন্ধীয় হৈ পৰে।

৮৬) ভাৰতৰ জাতি ব্যৱস্থাৰ পৰিবৰ্তনৰ কাৰণসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা নাইবা ঔপনিবেশিক দিনৰ পৰা বৰ্তমানলৈ জাতি প্ৰথাৰ পৰিবর্তনসমূহৰ সাৰাংশ লিখা।

উত্তৰ : বর্তমান সময়ত জাতি ব্যৱস্থাৰ সংৰচনাত যথেষ্ট পৰিবর্তন ঘটিছে। এই পৰিবৰ্তনৰ মূল কাৰণসমূহ হ’ল—

(ক) স্বলব্ধ প্রস্থিতি গুৰুত্বঃ পৰম্পৰাগত জাতি ব্যৱস্থা মতে জন্মই মানুহৰ জাতি আৰু প্ৰস্থিতি নির্ণয় কৰে। সেই মতে ব্রাহ্মণৰ প্ৰস্থিতি সর্বোচ্চ আৰু শূদ্ৰৰ সামাজিক স্থান বা প্রস্থিতি সর্বনিম্ন আছিল। কিন্তু বর্তমান সময়ত মানুহে জন্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এজন মানুহৰ কার্য ক্ষমতা, যোগ্যতা, অৰ্হতা, পদমর্যাদা আদিৰ ওপৰতহে বেছি গুৰুত্ব আৰোপ কৰাত সমাজৰ পৰিবর্তন ঘটিছে।

(খ) খণ্ড বিভাজনৰ পৰিবৰ্তনঃ জাতি ব্যৱস্থাই ভাৰতীয় সমাজখনক নানা খণ্ড-উপখণ্ডত বিভাজন ঘটায়। উদাহৰণস্বৰূপে— ভাৰতৰ প্রায় তিনিহাজাৰটা জাতিয়ে ভাৰতীয় সমাজখনক তিনিহাজাৰটা ভাগত বিভক্ত কৰিছে। এই প্ৰতিটো ভাগ বা খণ্ডভাগ বেলেগ বেলেগ নীতি-নিয়মেৰ পৰিচালিত হৈছে। কিন্তু বর্তমান স্বলব্ধ প্ৰস্থিতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ মূল্যবোধৰ পৰিবৰ্তন আদিৰ ফলত সমাজৰ খণ্ড বিভাজনো হ্রাস পাইছে।

(গ) খোৱা-বোৱা, চাল চলনৰ পৰিবর্তনঃ পৰম্পৰাগত জাতি ব্যৱস্থা মতে, প্রত্যেক জাতিৰ বাবে নির্দিষ্ট চাল চলন, খোৱা-বোৱাৰ প্ৰচলন আছিল। প্রত্যেক জাতিয়েই নির্দিষ্ট পদ্ধতিৰে পৰিচালিত হোৱাত খোৱা-বোৱাত বা চাল-চলনত ভিন্নতা পৰিলক্ষিত হৈছিল। কিন্তু বর্তমান কালত শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ, বিভিন্ন ঠাইৰ মানুহৰ লগত হোৱা আদান প্রদান, যাতায়াত আৰু যানবাহনৰ উন্নতি, নগৰীকৰণ, হোটেল ব্যৱসায়ৰ প্ৰসাৰতা আদিৰ বাবে খোৱা-বোৱা চাল-চলন আদিত পৰিবর্তন ঘটিছে।

(ঘ) বৃত্তি বা জীৱিকা অৱলম্বনৰ পৰিবর্তনঃ পৰম্পৰাগত জাতি ব্যৱস্থাই প্রত্যেক জাতিৰ জীৱিকা অবলম্বনৰ বাবে বৃত্তি নির্ধাৰণ কৰি দিছিল। যেনে-ব্রাহ্মণৰ বাবে যাগ-যজ্ঞ, পূজা-সেৱা কৰা আৰু বৈশ্যৰ উৎপাদন বেহা-বেপাৰৰ কাম কৰা। কিন্তু বর্তমান সময়ত উক্ত ব্যৱস্থাৰে ব্যক্তি সমাজত টিকি থাকিব নোৱাৰা হ’ল। ফলত বিভিন্ন বৃত্তিত আত্মনিয়োগ কৰিবলগা হৈছে। বিশেষকৈ ইংৰাজসকল ভাৰতলৈ অহাৰ পাছত নানা কল-কাৰখানা বা উদ্যোগ প্রতিষ্ঠা হ’ল। এনে ধৰণেই বৃত্তি বা জীৱিকা অৱলম্বনৰ ক্ষেত্ৰত অহা পৰিবৰ্তনে সামাজিক পৰিবৰ্তনত প্ৰভাৱ পেলাইছে।

(ঙ) নগৰীকৰণৰ ব্যৱস্থাঃ জাতি ব্যৱস্থাই প্ৰসাৰতা তথা জটিলতা লাভ কৰাৰ সময়ত ভাৰতীয় সমাজখন আছিল ঘাইকৈ গ্রাম্য সমাজ। কিন্তু সময়ৰ পৰিবৰ্তনৰ লগে লগে গাঁওবোৰ নগৰলৈ পৰিবৰ্তিত হৈছে। লগতে কিছুমান গ্রামাঞ্চলৰ ব্যক্তিয়েও বিভিন্ন কাৰণত নগৰলৈ প্ৰব্ৰজন কৰিছে। মানুহবোৰ নগৰমুখী হোৱাৰ লগে লগে জাতি ব্যৱস্থালৈয়ো পৰিবৰ্তন আহিছে। নগৰ অঞ্চলত একে জাতিৰ মানুহ নথকাত খোৱা-বোৱা, সামাজিক চাল-চলন কৰা আদিতো পৰিবৰ্তন ঘটিল। এই ধৰণেই নগৰীকৰণ ব্যৱস্থায়ো জাতি ব্যৱস্থাৰ পৰিবৰ্তনত অৰিহণা যোগাইছে।

(চ) বৈদেশিক শক্তিৰ প্ৰভাৱঃ ভাৰতবৰ্ষত বিভিন্ন সময়ত বিদেশীৰ আধিপত্য বিস্তাৰিত হৈছিল। ইয়াৰ ভিতৰত শক, হুন, মোগল, পর্তুগীজ, ইংৰাজ আৰু ফৰাচীসকল অন্যতম। এখেতসকলৰ প্রথা, ৰীতি-নীতি আদিৰ প্রভাৱতো ভাৰতীয় জাতি প্ৰথাৰ পৰিবর্তন ঘটে। সেইদৰেই আলেকজেণ্ডাৰৰ ভাৰত আক্রমণ তথা ভাৰতৰ লগত গ্রীচৰ বেহা-বেপাৰৰ সম্পর্ক, ভাৰত-চীন সম্পর্ক আদিয়েও জাতি ব্যৱস্থাৰ পৰিবৰ্তনত অৰিহণা যোগাইছে।

(ছ) ধর্মীয় নির্ভৰযোগ্যতাঃ জাতি-ব্যৱস্থা ওতপ্রোতভাৱে হিন্দুধৰ্মৰ লগত সম্পর্কিত। প্রাচীন ভাৰতীয় সমাজ বুলি ক’লে হিন্দু সমাজৰ কথাকে বুজা যায়। কিন্তু ভাৰতলৈ খ্রীষ্টান মিছনেৰীসকল আহি সমাজত নতুন ভাৱধাৰাৰ জন্ম দিলে। বিশেষকৈ ইউৰোপীয় সমাজৰ লগত ভাৰতীয় সমাজৰ সম্পর্ক হোৱাত জাতি ব্যৱস্থাত প্ৰভাৱ পৰিল। লগতে স্বাধীন ভাৰতৰ ধর্ম নিৰপেক্ষ চৰিত্ৰই জাতি ব্যৱস্থাৰ পৰিবৰ্তনত ইন্ধন যোগাইছে।

(জ) গণতান্ত্রিক ভাৱধাৰাঃ ভাৰতবৰ্ষত গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাৰ প্ৰচলন হোৱাত জনমতৰ ওপৰত অধিক মূল্য আৰোপ কৰা হ’ল। আধুনিক শিক্ষাৰে শিক্ষিত ব্যক্তিয়ে জাতি প্ৰস্থিতিতকৈ স্বলব্ধ প্ৰস্থিতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে। বর্তমানৰ ভাৰতীয় জনগণে লক্ষ্য ৰাখে যে বিশ্বৰ অধিকাংশ লোকে যি উন্নতিৰ পথেৰে অগ্ৰসৰ হৈছে, সেই পথেৰেই গতি কৰা বাঞ্চনীয়। এনেবোৰ কাৰণতে পৰম্পৰাগত জাতি ব্যৱস্থাৰ পৰিবর্তন ঘটিছে।

(ঝ) নাৰী প্ৰস্থিতিৰ পৰিবর্তনঃ ভাৰতবৰ্ষত সময়ে সময়ে নাৰী প্ৰস্থিতিৰ পৰিবর্তন ঘটি আহিছে। বৈদিক যুগত নাৰী প্ৰস্থিতি উচ্চ আছিল যদিও মহাকাব্য যুগ আৰু মুছলমান যুগত নাৰীৰ সামাজিক প্রস্থিতি নিম্নগামী হয়। ইংৰাজৰ দিনত ভাৰতীয় নাৰীৰ সামাজিক প্ৰস্থিতিৰ উন্নতি ঘটে। ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনত নাৰীৰ প্রত্যক্ষ সহযোগ, নাৰীৰ প্ৰস্থিতি উন্নয়নৰ আন্তর্জাতিক ব্যৱস্থাৱলী আদিয়ে জাতি ব্যৱস্থাৰ পৰিবৰ্তনত যথেষ্ট প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰে। বর্তমান সমগ্র নাৰীৰ সামাজিক প্ৰস্থিতিৰ লগত ভাৰতীয় নাৰীৰ সামাজিক প্রস্থিতি তুলনা কৰি চোৱাৰ সময় আহিছে। নাৰী শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ, নাৰীৰ অর্থনৈতিক অধিকাৰ, নাৰীৰ সামাজিক প্ৰস্থিতিৰ উন্নতি আদিয়ে জাতি ব্যৱস্থালৈ পৰিবর্তন আনিছে।

৮৭) ডাঃ ঘোৰীয়ে উল্লেখ কৰা জাতি প্ৰথাৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ লিখা।

উত্তৰঃ ডাঃ ঘোৰীয়ে তলত উল্লেখ কৰা ধৰণেৰে জাতি প্ৰথাৰ বৈশিষ্ট্যবিলাক দেখুৱাইছে-

(ক) সামাজিক খণ্ড বিভাজনঃ জাতি প্রথাই সমগ্ৰ সমাজখনক কিছুমান খণ্ড-উপখণ্ডত ভাগ কৰিছে। প্রত্যেক সামাজিক গোটৰ প্ৰস্থিতি, কর্তব্য আৰু অধিকাৰ বেলেগ। ব্যক্তিসকলৰ জাতিৰ প্রতি আনুগত্য আৰু নৈতিক দায়বদ্ধতা থকাটো প্রত্যেক জাতিৰে কাম্য।

(খ) সংস্তাৰণঃ ব্রাহ্মণসকলক উৰ্দ্ধত ৰাখি সমাজবিলাক ক্রম অনুসৰি সজোৱা থাকে। সংস্কাৰণ ব্যৱস্থাত উর্ধতম জাতি ব্রাহ্মণৰ পিছতে ক্রমে ক্ষত্রিয়, বৈশ্য আৰু শূদ্ৰৰ স্থান। অৱশ্যে ব্রাহ্মণ আৰু অস্পৃশ্যসকলৰ স্থান সদায় একে নাথাকে। বর্তমান সময়ত নগৰসমূহত জাতি প্ৰথাৰ এই কঠোৰতা হ্রাস পাইছে।

(গ) খোৱা-বোৱা সামাজিক চাল-চলনৰ ওপৰত নিষেধঃ প্রত্যেক জাতিতে খোৱা-বোৱা সামাজিক চাল-চলনৰ  ওপৰত কিছুমান বাধা নিষেধ আৰোপ কৰা দেখা যায়। কোনে কাৰ পৰা কেনেধৰণৰ আহাৰ আদি গ্ৰহণ কৰিব পাৰে তাৰ কিছুমান নিয়ম থাকে। উদাহৰণস্বৰূপে ব্রাহ্মণসকলে নিম্ন জাতিৰ পৰা অন্ন গ্রহণ কৰাটো নিষেধ।

(ঘ) বিবাহ সম্বন্ধীয় নিষেধঃ বিবাহৰ ক্ষেত্ৰত জাতিসমূহৰ ওপৰত কঠোৰভাৱে বাধা নিষেধ আৰোপ কৰা থাকে। নিজৰ জাতি বা উপজাতিৰ মাজত বিবাহ কৰাৰ অনুমোদন থাকিলেও নিজ এলেকাৰ বাহিৰত বিবাহ কৰাত নিষেধ থাকে। অন্তর্বিবাহ প্রথা জাতিৰ এটা প্রধান লক্ষণ।

(ঙ) সামাজিক আৰু ধার্মিক নিযোগ্যতাঃ সামাজিকভাৱে প্রত্যেক জাতিৰেই সদস্যবিলাকে পৰম্পৰাগত বৃত্তি বা জীৱিকাৰে জীৱন নির্বাহ কৰাতো আশা কৰে। বৃত্তিৰ পৱিত্ৰতা বা অপৱিত্ৰতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি বৃত্তি ধাৰণ কৰাত বাধা নিষেধ থাকে। যেনে— ব্রাহ্মণসকলে পুৰোহিতৰ কাম কৰা, কমাৰে কমাৰৰ কাম কৰা ইত্যাদি। ধৰ্মৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা সকলো বৃত্তি সমান মর্যাদাৰ নহয়। গতিকে বিভিন্ন বৃত্তিধাৰীৰ স্থান সমাজত বিভিন্ন।

৮৮) N.K. Dutta য়ে দিয়া জাতি ব্যৱস্থাৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ লিখা।

উত্তৰঃ সমাজ শাস্ত্রবিদ এন কে দত্তয়ে উল্লেখ কৰা জাতি-ব্যৱস্থাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল—

(ক) জাতি হৈছে এক অন্তর্বিবাহসমূহ। গতিকে এটা জাতিৰ ব্যক্তিসকলে নিজৰ জাতিৰ বাহিৰত বিবাহপাক আৱদ্ধ হোৱাত বাধা নিষেধ আছে।

(খ) এটা জাতিৰ সদস্যসকলে অন্য এটা জাতিৰ লগত খোৱা-লোৱা, চাল-চলন বা আদান-প্রদান কৰোঁতে কিছু নহয় কিছু বাধা-নিষেধ মানি চলে।  

(গ) প্রত্যেক জাতিৰ নির্দিষ্ট একোটা বৃত্তিৰ ব্যৱস্থা আছে। এই বৃত্তিৰে পৰিচালিত হোৱাটো জাতিটোৰ সদস্যসকলে বাঞ্চা কৰে।

(ঘ) জাতি ব্যৱস্থাটো জন্মসূত্ৰৰ দ্বাৰা নিৰূপিত। গতিকে এটা জাতিৰ সদস্যসকলে এটা জাতিৰ পৰা অন্য  জাতিলৈ পৰিবর্তন হ’ব নোৱাৰে।

(ঙ) জাতি ব্যৱস্থাটোত জাতৰ উচ্চ-নীচৰ সংস্তৰণ আছে। অর্থাৎ সকলো জাতি সমান নহয়। আন সকলো জাতিতকৈ ব্রাহ্মণ জাতি উচ্চ স্থানৰ।

(চ) সমগ্র জাতি ব্যৱস্থাটোৱেই ব্রাহ্মণসকলৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।

৮৯) ভাৰতৰ বর্ণপ্রথাৰ বিষয়ে এটি টোকা লিখা।

উত্তৰ : বর্ণ ব্যৱস্থাত ভাৰতীয় দর্শন আৰু সংস্কৃতি অন্তর্নিহিত হৈ আছে। বর্ণ ব্যৱস্থা ভাৰতীয় সমাজৰ এৰাব নোৱাৰা উপাদান। আর্যসকলে ভাৰতত পৰাজিত কৰা অনাৰ্যসকলক কৃষ্ণ বর্ণ বুলি অভিহিত কৰিছিল। ফলত সমাজত বর্ণ বিচাৰৰ আৱিৰ্ভাৱ ঘটে। পৰৱৰ্তী কালত বর্ণ বিচাৰত গুণ আৰু দক্ষতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল। ফলত সমাজত ব্রাহ্মণ, ক্ষত্রিয়, বৈশ্য আৰু শূদ্ৰ বৰ্ণৰ উৎপত্তি হল। শব্দগত অর্থৰ পৰা লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায় যে বর্ণ শব্দৰ অৰ্থ বৰণ কৰা বা বাছি লোৱা। অর্থাৎ বর্ণৰ লগত বৃত্তি বাছি লোৱাৰ কথা জড়িত হৈ আছে। প্রাচীন ভাৰতীয় সাহিত্য, যেনে– বেদ, উপনিষদ, স্মৃতি, মহাকাব্য আদিতো বৰ্ণৰ উল্লেখ পোৱা যায়। সাংখ্য দর্শনৰ মতেও বর্ণ শব্দৰ অৰ্থ বিশেষ ৰূপ । পুৰাণ শাস্ত্রসমূহেও ঠায়ে ঠায়ে শূদ্র, ব্রাহ্মণ, ৰক্ত ক্ষত্রিয়, পীত বৈশ্য আৰু কৃষ্ণ শূদ্ৰ বুলি উল্লেখ কৰিছে। প্রত্যেক বৰ্ণৰ বাবে কৰিবলগীয়া কাম বা বৃত্তি নির্দেশ আছে। এই বৃত্তিৰ যোগেদি আহৰণ কৰা সম্পদ লৈয়েই সন্তুষ্ট থাকিবলৈ বর্ণ ব্যৱস্থাই শিক্ষা দিয়ে। মহাত্মা গান্ধীয়েও বর্ণ ব্যৱস্থাটোক মানুহক বৃত্তিত নিয়োগ কৰোৱা সহজ আৰু স্বাভাৱিক ব্যৱস্থা বুলি উল্লেখ কৰিছে। বৰ্ণৰ উৎপত্তি সম্পর্কে হিন্দুধৰ্মৰ পৌৰাণিক পুথিসমূহে কিছুমান সিদ্ধান্ত দিছে। ইয়াৰে কিছুমান সিদ্ধান্ত তলত উল্লেখ কৰা হ’ল— ঋকবেদৰ পুৰুষসুক্তৰ মতে, “ব্রাহ্মণোস্য সুখসাসীদ, বাহু ৰাজন্যঃকৃতঃ উৰু তদস্য যদবৈশ্য পদভ্যাং শূদ্রো অজায়ত পৰিণত হ’ল, বাহু দুটা ক্ষত্রিয়, উৰু দুটা বৈশ্য আৰু ভৰি দুটাৰ পৰা শূদ্ৰৰ উৎপত্তি হ’ল। বর্ণ সম্পর্কে শ্রীমদ্ভাগৱত গীতাত শ্ৰীকৃষ্ণই কৈছে “চাতুৱৰ্ণং ময়া সৃষ্টং গুণ কর্ম বিভাশং”। অর্থাৎ ব্রাহ্মণ ক্ষত্রিয়, বৈশ্য আৰু শূদ্র এই চাৰিওটা বর্ণক গুণ আৰু কৰ্মৰ ভিত্তিত মোৰ দ্বাৰা সৃষ্টি হৈছে।  বৃহদাকাৰ উপনিষদৰ মতে, ব্রহ্মাই প্রথমে ব্রাহ্মণ, দ্বিতীয়তে ক্ষত্রিয় বৰ্ণৰ সৃষ্টি কৰে। কিন্তু দুয়োটা বৰ্ণৰ কামকাজত সন্তুষ্ট নহৈ শেষত বৈশ্য আৰু শূদ্ৰৰ সৃষ্টি কৰে।  ভৃণ্ড সংহিতাৰ মতেও ব্রহ্মাই প্রথমে ব্রাহ্মণ সৃষ্টি কৰে। কিন্তু পাছলৈ ক্ষত্রিয়, বৈশ্য আৰু শূদ্র এই তিনিও বৰ্ণৰ উৎপত্তি হয়। তেওঁ বৰ্ণৰ লগত গাৰ ৰঙৰ সম্বন্ধ ৰাখিছে যদিও ভৰদ্বাজ মুনিৰ লগত হোৱা কথাবার্তাৰ প্ৰসংগত কৰ্মৰ ওপৰতহে বৰ্ণৰ বিভাজন হয়, গাৰ ৰঙৰ ওপৰত নহয় বুলি কৈছে।  পৰাশৰ মুণিৰ মতেও ব্ৰহ্মাৰ মুখৰ পৰা ব্রাহ্মণ, বাহুৰ পৰা ক্ষত্রিয়, উৰুৰ পৰা বৈশ্য আৰু ভৰিৰ পৰা শূদ্ৰ বৰ্ণৰ উৎপত্তি হয়। মহাভাৰততো এই কথাই পোৱা যায়। বর্ণ ব্যৱস্থাৰ উৎপত্তি সম্পর্কে মতানৈক্য থাকিলেও এই কথাতে সকলো একমত যে সামাজিক প্রয়োজনীয়তাৰ বাবেই গুণ আৰু দক্ষতা অনুসৰি কৰা কর্ম বিভাজন কৰা হয়।

৯০) অসমৰ জনজাতিসকলৰ আর্থিক অৱস্থাৰ বিষয়ে চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ ভাৰতৰ গ্ৰাম্য সমাজৰ দৰে ভাৰতৰ জনজাতীয় লোকসকলো প্ৰধানকৈ কৃষিজীৱি। খেতিয়েই তেওঁলোকৰ জীৱিকাৰ সম্বল। কিছুমান জনজাতিয়ে বনজ সম্পদৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিও চলে।  জনজাতিবোৰৰ আর্থিক বিষয়বোৰ তলত দিয়াৰ দৰে আলোচনা কৰিব পাৰি-

(ক) ঝুম খেতিঃ কৃষিয়েই হ’ল জনজাতীয় লোকসকলৰ জীৱিকাৰ প্রধান উপায়। সমভূমি অঞ্চলৰ জনজাতীয় লোকসকলে অন্যান্য গাঁৱৰ মানুহৰ দৰে খেতি-বাতি কৰে যদিও পাহাৰীয়া অঞ্চলৰ জনজাতিবোৰে বেছিকৈ ঝুম খেতিৰ ওপৰত অতি কম হোৱা বাবে আৰু সঘনে কৃষিৰ মাটি সলাই থকা বাবে তেওঁলোকৰ আর্থিক অৱস্থা অতি শোচনীয়। ঝুমখেতিৰ বাবে মাটি বিচাৰি তেওঁলোকে খাদ্যসামগ্রীখিনিও উৎপাদন কৰিব নোৱাৰে।

(খ) বনজ সম্পদৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতাঃ কিছুমান জনজাতিয়ে বনজ সম্পদৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিয়েই জীৱিকা নির্বাহ কৰে। তেওঁলোকে ঘৰ-দুৱাৰ সজা সামগ্ৰীৰ পৰা আৰম্ভ কৰি, খাদ্য সামগ্ৰীৰ পৰা আৰম্ভ কৰি সেইবোৰ সংগ্রহ কৰালৈকে হাবি বনৰ সম্পদৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰ কৰি চলে। বনৰ জীৱ-জন্তুৰ চিকাৰ কৰিও খাদ্য-সামগ্রী যোগাৰ কৰি লয়। বেছিভাগ জনজাতিৰ লোকে নিজাববীয়াকৈ মাটিবাৰীৰ দখলীস্বত্ব লৈ পট্টা কৰি লোৱাৰ কথা নাভাবে। দৰকাৰ হলে সেই মাটি এৰি দি আন ঠাইলৈ গুচি যায়।

(গ) নতুন ভূমিনীতিৰ প্ৰভাৱঃ বেছিভাগ জনজাতীয় অঞ্চলৰ মাটিয়ে বনাঞ্চলৰ নতুন মাটি। এই প্ৰকাৰৰ মাটিত চৰকাৰে কোনো লোককে স্থায়ী মালিকীস্বত্ব দি পট্টা নিদিয়াৰ ফলত বেছিভাগ মাটিতে জনজাতীয় লোকৰ স্থায়ী মালিকীস্বত্ব নাই। তেওঁলোকে চৰকাৰী মাটিকে দখল কৰি খেতি কৰি থাকে। আনহাতে যাতায়াত ব্যৱস্থা উন্নত হোৱাৰ লগে লগে আন অজনজাতীয় লোকৰ বসতি ঘন হৈ অহাৰ লগে লগে মাটিৰ দখল স্বত্ব বিক্রি কৰি আন ঠাইলৈ গুচি যায় বা বনাঞ্চলৰ ভিতৰলৈ বা পাহাৰীয়া অঞ্চললৈ গতি কৰে। এই জনজাতীয়সকলে এটা ভূমিহীন জীৱন যাপন কৰে।

(ঘ) ঋণগ্রস্ততাৰ সমস্যাঃ সহজ-সৰল জনজাতীয় লোকসককলৰ দৰিদ্ৰতাৰ সুযোগ লৈ বহুতো অসৎ ব্যৱসায়ী, মহাজনে সামান্য টকাৰ বিনিময়ত সিহঁতৰ মাটিবাৰী, সা-সম্পত্তি হস্তক্ষেপ কৰে বা বংশানুক্রমে সুঁত আদি আদায় কৰি থাকে। অৱশেষত জনজাতীয় পৰিয়ালবোৰে সর্বস্ব হেৰুৱাই নিঠৰুৱা হৈ পৰে।  (ঙ) ঔদ্যোগিক বনুৱাৰ জীৱনঃ বর্তমান যুগত বহুতো জনজাতীয় বিভিন্ন উদ্যোগৰ বনুৱা হিচাপে জীৱিকা নির্বাহ কৰে। এই শ্রমিক বনুৱাসকলৰ আর্থিক অৱস্থা অতি শোচনীয়। কাৰণ তেওঁলোকে শ্রমৰ জোখাৰে মজুৰি নাপায়। অতি কম দৰমহা বা মজুৰিত তেওঁলোকে খাটিব লাগে। অত্যধিক পৰিশ্ৰমৰ বাবে বনৱাসকল অতি সোনকালে ভাগি পৰে, মুঠতে এই জনজাতিবোৰৰ আর্থিক অৱস্থা বুলিবলৈকো একো নাথাকে । আহাৰ খাই কোনোমতে বাচি থকাৰ বাহিৰে আন গত্যন্তৰ নাথাকে। এয়ে হ’ল জনজাতিসকলৰ আর্থিক অবস্থা ।

৯২) আধুনিক পৰিয়ালৰ সমস্যাবোৰৰ বিষয়ে চমুকৈ আলোচনা কৰা।

উত্তৰ : আধুনিক পৰিয়ালবোৰৰ প্রধান চৰিত্ৰ হৈছে পিতৃয়াত্মক। যিবিলাক মাতৃয়াত্মক পৰিয়াল আছিল, সেইবিলাক পিতৃবংশীয় পদ্ধতিলৈ পৰিৱৰ্তন হোৱাৰ উপক্রম দেখা গৈছে। নতুন অর্থনৈতিক পৰিৱর্তন, শিল্পপ্রধান সভ্যতা, গণতান্ত্রিক আদৰ্শৰ প্রতি মানুহৰ আগ্রহ, অভিনয়, সাংস্কৃতিক পৰিৱেশ আদিৰ প্ৰভাৱে পিতৃয়াত্মক পৰিয়াল পদ্ধতিটো ঘূণে ধৰাত বৰঙণি যোগাইছেহি। পৰিয়ালৰ কৰ্তাসকলৰ কর্তৃত্ব আৰু দায়িত্ব যথেষ্ট হ্রাস পোৱা দেখা গৈছে। সামাজিক অর্থনৈতিক, ধর্মীয় আদি বহুতো কার্য পৰিয়ালৰ পৰিৱর্তে অন্যান্য অনুষ্ঠানসমূহলৈ হস্তান্তৰিত হৈছে। সাম্প্রতিক কালত পৰিয়াল ব্যৱস্থাৰ প্রধান পৰিৱৰ্তনসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হৈছে-

(ক) পৰিয়ালৰ অস্থায়িত্বঃ আধুনিক পৰিয়ালসমূহে তুলনামূলকভাৱে কম স্থায়ী। বিশেষকৈ পশ্চিমীয়া দেশসযমুহৰ ই এটা ডাঙৰ সামাজিক ব্যাধি হিচাপে দেখা দিছে। অৱশ্যে ভাৰতবৰ্ষত অন্যান্য দেশৰ তুলনাত কম। ইয়াৰ প্ৰধান কাৰণ হৈছে বিবাহ-বিচ্ছেদ, পৰিয়াল ত্যাগ ইত্যাদি। নতুন মূল্যবোধ-আদৰ্শৰ সংঘাতে আধুনিক শিক্ষা, ৰাজনৈতিক পৰিৱেশ, অর্থনৈতিক অৱস্থা ইত্যাদিক এই ক্ষেত্ৰত জগৰীয়া কৰিব পাৰি।

(খ) নাৰীৰ স্বাধীনতাঃ আধুনিক যুগত নাৰীয়ে শিক্ষাৰ যোগেদি নিজৰ জ্ঞানৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি কৰিবলৈ সুযোগ পাইছে। পুৰুষপ্রধান সমাজত আগতে যেনেদৰে পাৰিবাৰিক জীৱন-যাপন কৰিব লাগিছিল, আজিকালি নাৰী তেনেদৰে পুৰুষৰ অধীন হৈ থাকিবলৈ নিবিচাৰে। নিজৰ অভিৰুচি মতে স্বাধীন জীৱন যাপন কৰিবলৈ যাওঁতে পৰিয়াল ব্যৱস্থাত পৰিবৰ্তনে দেখা দিছে।

(গ) সীমিত পাৰিবাৰিক কার্যঃ আজিকালি পৰিয়ালবিলাকৰ বহুতো আর্থিক কার্য নানা অনুষ্ঠানলৈ হস্তান্তৰিত কৰা হৈছে। যিবিলাক কাম আগৰ সমাজত পৰিয়ালৰ ভিতৰতে সমাধা কৰা হৈছিল, সেইবিলাক অন্য অনুষ্ঠানে গ্রহণ কৰাত পৰিয়াল পদ্ধতিত পৰিৱর্তনে দেখা দিছে। উদাহৰণ হিচাপে কৃষিজীৱি পৰিয়ালত কৃষিকার্য কৰিবলৈ সৰহসংখ্যক মানুহৰ প্রয়োজন আছিল। আধুনিক যন্ত্রপাতি, কলা-কৌশল আৱিষ্কাৰৰ পৰিণাম স্বৰূপে কম ব্যক্তিৰ দ্বাৰাই বৃহৎ কার্য সম্পন্ন কৰিব পৰা হৈছে। তদুপৰি শিক্ষা-দীক্ষা দিয়া আদিৰ কাম আধুনিক স্কুলবোৰে গ্ৰহণ কৰিছে। নাৰীয়ে অর্থনৈতিক দিশত স্বাৱলম্বী হ’ব পাৰিছে। আনৰ ওপৰত ভৰসা নকৰি নিজে উপার্জন কৰি পুৰুষৰ বহতীয়া হৈ থাকিবলৈ আধুনিক নাৰীয়ে ইচ্ছা নকৰে। ই এক ডাঙৰ সমস্যা স্বৰূপ।

(ঘ) যৌন জীৱন যাপনঃ আধুনিক কালত নগৰ-চহৰৰ জন্মই ব্যক্তিক পৰিয়াল নোহাৱাকৈ যৌনকার্য চৰিতার্থ কৰিবলৈ সুযোগ-সুবিধা প্রদান কৰিছে। পৰিণামত বহুতো ব্যক্তিয়েই পৰিয়ালৰ বাহিৰত যৌন সম্পর্ক ৰক্ষা কৰা, বিবাহ বিচ্ছেদ ইত্যাদিৰ সংখ্যা বাঢ়িছে।

(ঙ) বিবাহৰ প্ৰতি ধাৰণাঃ আধুনিক কালত মানুহৰ বিবাহৰ প্রতি দৃষ্টিভঙ্গী বেলেগ হোৱা দেখা গৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে হিন্দু সমাজত যেনেকৈ বিবাহক ‘ধর্মীয় সংস্কাৰ বুলি গণ্য কৰা হৈছিল এতিয়া তেনে ধ্যান-ধাৰণাৰ পৰিবর্তন ঘটিছে। ইয়াৰ পৰিবৰ্তে বিবাহক বহুতেই ‘চুক্তি’ হিচাপে গণ্য কৰিবলৈ লোৱা দেখা গৈছে। আধুনিক যুগৰ এনে দৃষ্টিভংগী পৰিয়ালৰ সমস্যাৰূপে দেখা দিছে।

(চ) আধুনিক পৰিয়ালৰ প্রতি আকর্ষণঃ বর্তমান সমাজত যৌথ পৰিয়ালৰ পৰিবৰ্তে আধুনিক পৰিয়ালৰ প্রতি আকর্ষণ বৃদ্ধি পোৱা দেখা গৈছে। কিয়নো সীমিত আয়ৰ দ্বাৰা এটা বৃহৎ পৰিয়াল পৰিচালনা কৰাটো অতি কঠিন। তদুপৰি ব্যক্তিবিলাকৰ ক্ষেত্ৰত আধুনিক পৰিয়াল ব্যৱস্থাতকৈ অনুকূল। যৌথ পৰিয়ালসমূহৰ কাৰণে ই এটা ডাঙৰ সমস্যা।

(ছ) বৃদ্ধ-বিধবা লোকৰ অসহায় অৱস্থাঃ আধুনিক কালত পৰিয়ালৰ ব্যক্তিসকলে বিবাহ কৰাৰ পিছতে মূল পৰিয়ালৰ পৰা আঁতৰি যোৱা দেখা যায়। পৰিণামত বৃদ্ধ লোকসকল, বিধৱালোক, নাবালকবিলাক প্রায় আশ্রয়হীন অৱস্থাত পৰিব লগাত পৰে। এই ব্যক্তিসকলে নিৰাশয় গৈ অশেষ দুখ-কষ্টত দিন কটাবলগীয়া হয়।

উপৰোক্ত আলোচনাৰ পৰা দেখা গ’ল যে আধুনিক পৰিয়ালবিলাক ডাঙৰ সমস্যাৰ সন্মুখীন হ’ব লগা হৈছে। পৰিয়ালত বিঘটনে দেখা দিছে। এই বিঘটনসমূহ পৰিয়াল নিয়ন্ত্রণ, নিৰাপত্তা, পাৰিবাৰিক ঐক্যত স্বামী-স্ত্রীৰ সম্পর্ক, শিথিল বৈবাহিক সম্বন্ধত পর্যবসিত হৈছে। বিবাহ-বিচ্ছেদ, আত্মহত্যাৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি পাইছে। বহুতেই ক’ব বিচাৰে যে এটা সময়ত পৰিয়াল নিশ্চিহ্ন হৈ যাব। আধুনিক পৰিয়ালৰ বহুতো সমস্যাৰ সন্মুখীন হ’ব পাৰে, তথাপি পৰিয়াল হৈছে মুখ্য সামাজিক গোট, সামাজিক প্রাণী হিচাপে জীয়াই থাকিবলৈ পৰিয়ালৰ আৱশ্যক, গতিকে পৰিয়াল পদ্ধতিৰ বিলুপ্তি সাধন হোৱাৰ শংকা অমূলক।

৯৩) স্বজনীয়তাৰ মূল ভিত্তিসমূহ কি কি?

উত্তৰঃ স্বজনীয় ব্যৱস্থাৰ কিছুমান মূল ভিত্তি আছে। চিন্তাবিদ হেৰী এম জনছনৰ মতে স্বজনীয়তাৰ প্ৰধান ভিত্তি ছয়টা। সেইবোৰ হ’ল—

(ক) যৌনতাঃ ভাই আৰু ভনী– এই দুই শব্দই যি তেজৰ সম্বন্ধক বুজায়, ই যৌনতা সম্বন্ধৰে সম্পৰ্কীত। গতিকে এই সম্বন্ধৰ মূল ভেঁটি হ’ল যৌনতা।

(খ) বংশঃ পিতা আৰু পুত্র এই দুই শব্দই দুটা বংশক বুজায়। এই সম্বন্ধৰ মূল ভেঁটি হ’ল তেজৰেই সম্বন্ধ।

(গ) অতি আত্মীয়তাঃ জোঁৱাই আৰু পিতৃৰ ভগ্নী স্বামীৰ লগত থকা সম্বন্ধ তেজৰ সম্বন্ধ নহয়।

(ঘ) তেজৰ সম্বন্ধঃ তেজৰ সম্বন্ধৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা স্বজন পদ্ধতিক পুৰুষানুক্রম বা বংশানুক্ৰমত ভাগ কৰিব । পাৰি। যেনে— ককাদেউতা, দেউতা, পুত্র, নাতি, ল’ৰা ইত্যাদি। আনহাতে খুড়া আৰু তেওঁৰ ল’ৰা-ছোৱালী আদি।

(ঙ) বিভাগসমূহঃ সকলো প্ৰকাৰৰ স্বজনীয়তাকে দুটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি—

(i) দেউতাৰ দেউতা— ককা (পিতৃ বংশীয়)

মাতৃৰ দেউতা (মাতৃ বংশীয়)।

(ii) ভাইৰ ছোৱালী (ভতিজী)

ভনীৰ ছোৱালী (ভাগিন)।

(iii) পুত্ৰৰ পুত্ৰ (নাতি ল’ৰা)

পুত্ৰীৰ ল’ৰা (ছোৱালীৰ নাতি ল’ৰা আদি)

(চ) বন্ধন সূত্র : ওপৰত উল্লেখিত বিভাগসমূহৰ গুৰুত্ব নির্ভৰ কৰে স্বজনীয় লোকৰ আত্মীয়তাৰ ওপৰত। এই আত্মীয়তাই যোগসূত্র নির্ভৰ কৰে অতি আত্মীয়তা নাইবা তেজৰ সম্বন্ধৰ ওপৰত। উদাহৰণস্বৰূপে শহুৰৰ লগত থকা সম্বন্ধ নিৰ্ভৰ কৰে আত্মীয়তাৰ যোগসূত্ৰৰ ওপৰত, স্বামীৰ ক্ষেত্ৰত হওক বা স্ত্রীৰ ক্ষেত্ৰত হওক। মুঠতে স্বজনীয়তাৰ মূল ভেটি হ’ল পৰিয়াল বৃক্ষ বংশানুক্রমিক বা পুৰুষানুক্রমিক।